Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
21.7°C26.3°C
2 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
23 °C
20.6°C24.9°C
3 BF 38%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
19 °C
19.4°C24.3°C
2 BF 55%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.4°C21.6°C
2 BF 64%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
21.9°C23.5°C
0 BF 37%
Ταξίδια σε χάρτες
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Ταξίδια σε χάρτες

Το 1668 ο Τζόζεφ Γκλάνβιλ δημοσίευσε το σύγγραμμα Plus Ultra. Ήταν ένα βιβλίο που συμμετείχε στην περίφημη μάχη των βιβλίων, μια διαμάχη σχετικά με τα επιτεύγματα των αρχαίων και σύγχρονων. Το έργο αυτό ήταν ένας κατάλογος των σύγχρονων επιτευγμάτων και ανακαλύψεων και σκοπός του ήταν να δείξει ότι υπερτερούσαν των αρχαίων. Οι μελέτες στην αστρονομία, στα μαθηματικά, στη χημεία, στην ανατομία και στην οπτική, καθώς και οι νέες εφευρέσεις, όπως το τηλεσκόπιο, το μικροσκόπιο, το βαρόμετρο, η αντλία αέρος, το θερμόμετρο και άλλες, ήταν οι αποδείξεις ότι οι σύγχρονοι είχαν επισκιάσει τους αρχαίους. Ο τίτλος του έργου δεν ήταν τυχαία επιλεγμένος. Σύμφωνα με τον μύθο, στον πορθμό του Γιβραλτάρ, στις περίφημες Ηράκλειες Στήλες, υπήρχε η επιγραφή «ne plus ultra» (μη περαιτέρω). Με τον τίτλο του βιβλίου ο Γκλάνβιλ ήθελε να δείξει ότι τα όρια του αρχαίου κόσμου είχαν καταρρεύσει, η γνώση είχε διευρυνθεί και ο κόσμος, πλέον, ήταν μεγαλύτερος.

Ο κόσμος στον 17ο αιώνα ήταν όντως μεγαλύτερος. Η γνώση για αυτόν ήταν μεγαλύτερη και κάθε επιστημονικό και τεχνολογικό επίτευγμα διατέθηκε σε αυτή τη διεύρυνση. Το αποτέλεσμα ήταν να θεμελιωθούν μέσα στον 17ο αιώνα οι μεγάλες αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες της Αγγλίας, Γαλλίας και Ολλανδίας. Το 1761 κατασκευάστηκε το χρονόμετρο από τον Τζον Χάρισον, ένα όργανο που επέτρεπε τον ακριβή υπολογισμό του γεωγραφικού μήκους. Η κυρτή επιφάνεια του πλανήτη μπορούσε να αποτυπωθεί σε ένα γεωμετρικό πλέγμα δύο διαστάσεων και ο κόσμος ήταν πλέον χωρισμένος σε κουτάκια. Τότε δημιουργήθηκαν, δηλαδή, οι πρώτοι χάρτες, όπως περίπου τους γνωρίζουμε σήμερα. Οι χάρτες αποτέλεσαν νέα εργαλεία ταξινόμησης του κόσμου. Τα κουτάκια, μέσα στα οποία υπήρχε η θάλασσα και η στεριά, αποτελούσαν περιοχές που μπορούσαν να «γεμίσουν». Τα κουτάκια θα γέμιζαν μέσα σε αυτούς τους αιώνες από Ευρωπαίους εξερευνητές, τοπογράφους, επιστήμονες και στρατιωτικές δυνάμεις.

Τι είναι άραγε ένας χάρτης; Δεν είναι παρά μια επιστημονική αφαίρεση της πραγματικότητας. Κατασκευάζει μια πραγματικότητα, που ήδη αντικειμενικά υπάρχει, με διαφορετικούς όρους. Όπως οι φυσικοί κατασκευάζουν φυσικά μοντέλα με ιδιαίτερα πολύπλοκες παραμέτρους, έτσι και οι χαρτογράφοι επινοούν ένα μοντέλο που κατασκευάζει την εδαφική πραγματικότητα. Όπως τα φυσικά ή και μαθηματικά μοντέλα μοιάζουν να προηγούνται της πραγματικότητας που περιγράφουν, έτσι και οι χάρτες μοιάζουν να προηγούνται της αντίστοιχης εδαφικής πραγματικότητας που αναπαριστούν. Ωστόσο, η γεωγραφία και η χαρτογραφία, όπως και όλες οι επιστήμες, δεν είναι αντικειμενικές. Ο χάρτης είναι σαν τις λέξεις. Έχει δύναμη. Φτιάχνεις έναν τόπο και αυτομάτως έχεις φτιάξει και τους όρους με τους οποίους θα κυριαρχήσεις πάνω του. Σε διαφορετικές εποχές η γεωγραφία και χαρτογραφία σήμαιναν διαφορετικά πράγματα και αναπαριστούσαν-επινοούσαν τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους. Οι χάρτες δεν είναι παρά το αποτύπωμα της εξουσίας στον κόσμο. Στον Μεσαίωνα, για παράδειγμα, οι χάρτες της Δύσης είχαν στο κέντρο την Ιερουσαλήμ, καθώς αποτελούσε το θρησκευτικό κέντρο του Χριστιανικού κόσμου. Αντίστοιχα, στους Αραβικούς χάρτες στο κέντρο βρίσκεται πάντα η Μέκκα.

Από τον 17ο αιώνα και έπειτα, το πρότυπο κατασκευής χαρτών προέκυπτε μέσα από τα νέα επιστημονικά όργανα, τις μαθηματικές μεθόδους, τη συστηματική παρατήρηση και τις μετρήσεις. Η επιβολή αυτών των όρων κατασκευής χαρτών σε συνδυασμό με τις αποικιοκρατικές μεθόδους των Ευρωπαίων οδήγησε και στην απόρριψη οποιασδήποτε άλλης μη-ευρωπαϊκής πρακτικής. Με άλλα λόγια, οι χάρτες που έφτιαχναν στον υπόλοιπο κόσμο θεωρήθηκαν υποδεέστεροι, χειρότερης ποιότητας, ανακριβείς και ανώφελοι, γιατί πολύ απλά δεν ικανοποιούσαν τα ευρωπαϊκά «αντικειμενικά» κριτήρια. Γιατί, όμως; Αρκετοί χάρτες από χώρες της Ασίας ή της Αφρικής δεν έδειχναν τα εδάφη από ψηλά, όπως έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε εμείς στους χάρτες. Ήταν χάρτες που έδειχναν τα εδάφη όπως βλέπουμε τον κόσμο στην καθημερινότητά μας, δηλαδή από το ύψος των ματιών. Επίσης, υπήρχαν χάρτες που αναπαριστούσαν τις θρησκευτικές αξίες, τη μεταθανάτια ζωή και την κοσμολογία των λαών. Επομένως, αρκετοί από αυτούς τους χάρτες δεν ήταν χρήσιμοι για ταξίδια. Ακόμη και οι χάρτες που είχαν ως στόχο την καθοδήγηση εντός μιας γεωγραφικής περιοχής, είχαν περισσότερο τοπικό χαρακτήρα. Οι χάρτες αυτοί δεν ήταν παγκόσμιοι και δεν είχαν σύνορα. Αντίθετα, οι χάρτες των Ευρωπαίων για τις αποικίες είχαν εντελώς διαφορετική λογική. Έδειχναν βασικές πληροφορίες, όπως δρόμους, το έδαφος, φυσικούς πόρους, οικισμούς και κοινότητες. Μέσω της αποτύπωσης των εμπορικών δρόμων, οι χάρτες ενίσχυσαν το Ευρωπαϊκό εμπόριο στην Αφρική και μέσω της απεικόνισης των φυσικών πόρων έγινε δυνατή η εξόρυξή τους. Αυτοί οι χάρτες βοήθησαν στη στρατιωτική επέκταση και οι νέες αυτοκρατορίες διευρύνθηκαν σε όλο τον κόσμο. Πλέον, δεν υπήρχε κέντρο στους χάρτες. Η Ιερουσαλήμ και η Μέκκα δεν ήταν παρά μια κουκίδα, όπως ήταν και το Παρίσι ή το Λονδίνο. Το σημαντικό δεν ήταν το κέντρο της εξουσίας αλλά η διανομή της. Όσο για τα σύνορα, ήταν πολύ πιο εύκολο να μοιράσει κανείς τον κόσμο όταν αυτός έχει ήδη χωριστεί σε κουτάκια τα οποία, μάλιστα, είχαν χρώματα ανάλογα με την αποικιοκρατική δύναμη όπου «ανήκαν».

Οι Ευρωπαίοι γνώριζαν πολύ καλά ότι δεν ανήκαν στα εδάφη που κατακτούσαν, ότι ήταν ξένοι. Για αυτόν τον λόγο, άρχισαν να κατασκευάζουν στα τέλη του 19ου αιώνα χάρτες για τα μέρη που κατακτούσαν, οι οποίοι είχαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ήταν οι λεγόμενοι ιστορικοί χάρτες, οι οποίοι από τη μία πλευρά είχαν πολιτικές και ιστορικές αφηγήσεις που εκτείνονταν σε μεγάλο βάθος χρόνου. Έδειχναν, δηλαδή, ότι η ιστορία ενός λαού είχε μια συνέχεια που χανόταν στους αιώνες, παρόλο που αυτή η ιστορική συνέχεια ήταν κατασκευή του αποικιοκράτη κυρίαρχου. Με αυτόν τον τρόπο, κατασκεύαζαν μια ιστορία και έναν πολιτισμό που «κληρονομούσαν» ως κυρίαρχοι. Αντίστοιχα, ο κυριαρχούμενος λαός ανέπτυσσε μια εθνικιστική ιδεολογία που αναπαρήγαγε το πολιτικό μοντέλο του κατακτητή. Ο χάρτης ενσωμάτωνε ιεραρχίες, κανόνες και αξίες. Η δεύτερη όψη του χάρτη ήταν ο χάρτης ως λογότυπος. Οι διάφορες περιοχές είχαν διαφορετικά χρώματα ανάλογα με την αποικιοκρατική δύναμη που είχε στην κατοχή της μια περιοχή. Για παράδειγμα, στους χάρτες της Βρετανικής αυτοκρατορίας τα χρώματα των βρετανικών αποικιών ήταν κόκκινα, των γαλλικών ήταν μπλε, των ολλανδικών κίτρινα κοκ. Με αυτόν τον τρόπο, κάθε αποικία δεν ήταν παρά ένα κομμάτι ενός παζλ που θα μπορούσε ανά πάσα στιγμή να αποσπαστεί από μια αποικιοκρατική δύναμη, να αλλάξει χρώμα και να πάει σε μια άλλη. Οι αποικίες, πλέον, ήταν εντελώς αποκομμένες από το γεωγραφικό τους πλαίσιο. Ορίζονταν από αυτούς που όριζαν τους χάρτες. Ο χάρτης ως σύμβολο μπορούσε να γίνει επίσημη σφραγίδα, εξώφυλλο σε περιοδικά και εφημερίδες, τραπεζομάντιλο κοκ. Μέσα από αυτούς τους χάρτες, οι αποικιακοί εθνικισμοί γεννήθηκαν. Ιστορίες εθνών ξαναγράφτηκαν και ξανασχεδιάστηκαν.

Πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, υπήρξε ένας νέος θαυμαστός κόσμος. Ο Γκλάνβιλ προφήτευσε ορθά το τέλος του παλαιού κόσμου και της αρχαίας γνώσης. Πλέον, η νέα γνώση κατασκεύαζε έναν νέο κόσμο και σε αυτόν τον κόσμο ταξίδευε. Στη νεωτερικότητα πρώτα επινοήσαμε την Ιθάκη και μετά ταξιδέψαμε σε αυτή.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL