Αυτό που σας λέω είναι «αληθές» πέρα από κάθε «αμφισβήτηση», επειδή «έχει αποδειχτεί πειραματικά»!
Έχει τύχει σε όλους μας, εικάζω, να ακούσουμε από τα χείλη κάποιου επιστήμονα, και όχι μόνο, τέτοιου είδους εκφράσεις. Αν και τέτοιου είδους αποφάνσεις είναι άκρως δογματικές και δεν χαρακτηρίζουν την πλειονότητα των επιστημόνων, έχουν διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό τη δημόσια εικόνα των επιστημών. Ως αποτέλεσμα, έχουν διαμορφώσει αντιλήψεις που δεν έχουν καμία σχέση με τις πρακτικές των επιστημών. Ας θέσουμε δύο ερωτήματα στον φανταστικό φίλο μας. Γιατί είναι αληθής, πέρα από κάθε αμφισβήτηση, ο ισχυρισμός σου; Τι ακριβώς αποδεικνύει ένα πείραμα;
Το πείραμα, ως πρακτική που αποκαλύπτει τα μυστικά της φύσης, δεν υπήρχε πριν από τον 17ο αιώνα. Έως τότε, η μελέτη της φύσης γινόταν μέσω συστηματικής παρατήρησης και στοχασμού πάνω στα φυσικά φαινόμενα που παρατηρούμε, όπως οι παλίρροιες, οι κομήτες, ο καιρός κ.ο.κ. Η εδραιωμένη άποψη έλεγε ότι το πείραμα δεν αποτελούσε φυσικό φαινόμενο, αλλά μια τεχνητή ανθρώπινη παρέμβαση. Επίσης, η πειραματική διαδικασία είχε συνδεθεί και με άλλες πρακτικές, όπως η αλχημεία και η μαγεία, και αρκετοί θεωρούσαν πως ήταν ενασχόληση των τσαρλατάνων και απατεώνων ή των ασεβών. Έπρεπε, επομένως, οι πειραματιστές να πείσουν τους ανθρώπους της εποχής τους ότι η πειραματική διαδικασία είχε αξία στην ερμηνεία φυσικών φαινομένων. Για να πείσεις κάποιον, όμως, πρέπει να έχεις τη συναίνεση ενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Αυτός είναι και ο λόγος που στις αρχικές πειραματικές επιδείξεις παρευρίσκονταν μάρτυρες, οι οποίοι επιβεβαίωναν όσα γίνονταν από τον πειραματιστή και τους βοηθούς του.
Η παρουσία μαρτύρων διασφάλιζε ότι κάποιος μπορούσε να επαναλάβει με τον ίδιο τρόπο ένα πείραμα, ώστε να αποδείξει με τη σειρά του την αλήθεια των ισχυρισμών του αρχικού πειραματιστή. Να λες την αλήθεια, ωστόσο, σήμαινε να είσαι ειλικρινής. Για αυτό τον λόγο, αρκετά εργαστήρια, όπου γίνονταν οι πειραματικές επιδείξεις, στήνονταν σε σπίτια Άγγλων τζέντλεμαν. Η παρουσία των «ευγενών κυρίων» διασφάλιζε τη διαφάνεια στην πειραματική πρακτική και, κατά συνέπεια, την αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των παρευρισκομένων, οι οποίοι ανήκαν στην ίδια κοινωνική τάξη. Επομένως, η επανάληψη και η αλήθεια ενός πειράματος έχουν τις ρίζες τους στην εδραίωση αυτής της εμπιστοσύνης. Η εδραίωση της εμπιστοσύνης μεταξύ των πειραματιστών, ωστόσο, ήταν μια κοινωνική πρακτική και όχι κάτι εγγενές στις επιστήμες. Το ερώτημα είναι: Η κοινωνική ειλικρίνεια-αλήθεια και η συμφωνία σχετικά με τα αποτελέσματα του πειράματος είναι ικανές να αναχθούν σε αλήθειες της φύσης; Προφανώς και όχι!
Πολλές φορές διαφορετικοί πειραματιστές αναπαράγουν διαφορετικά αποτελέσματα. Από τη χρήση διαφορετικών υλικών ή επιστημονικών οργάνων έως τις διαφορετικές συνθήκες εντός του εργαστηρίου, καθώς και από την υποστήριξη διαφορετικών επιστημονικών θεωριών έως τις ιδεολογικές προκαταλήψεις των πειραματιστών, τα αποτελέσματα μπορούν να διαφοροποιηθούν έντονα.
Όταν, για παράδειγμα, ο Νεύτων έλεγε ότι το περίφημο Κρίσιμο Πείραμά του αποδείκνυε ότι το λευκό φως είναι άθροισμα των υπόλοιπων χρωμάτων, οι αντίπαλοί του είχαν σοβαρές ενστάσεις. Η απάντησή του ήταν αποστομωτική. Τους έλεγε ότι χρησιμοποιούσαν λάθος πρίσματα και ότι μόνο τα αγγλικά πρίσματα ήταν καλά! Όταν ο Ρόμπερτ Μπόιλ κατασκεύαζε τεχνητό κενό στην αντλία του, οι αντίπαλοί του έλεγαν ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό γιατί η φύση «αντιπαθούσε» το κενό.
Όταν το 1989 δύο χημικοί, οι Στάνλει Πονς και Μάρτιν Φλάισμαν, ισχυρίστηκαν ότι παρατήρησαν πυρηνική σύντηξη σε μια επιτραπέζια συσκευή, προξένησαν πάταγο. Αμέσως, ερευνητικές ομάδες από όλο τον κόσμο προσπάθησαν να επαναλάβουν τα αποτελέσματα των δύο χημικών. Δεν τα κατάφερε κανείς. Οι διαμάχες που ξεκίνησαν γύρω από την περίφημη ψυχρή σύντηξη ήταν πολλές. Αρκετοί φυσικοί, που παραδοσιακά ασχολούνταν με το φαινόμενο της πυρηνικής σύντηξης, χαρακτήρισαν τους δύο χημικούς ανεπαρκείς πειραματιστές..
Τι αποδεικνύει τελικά ένα πείραμα; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, δεν έχουμε παρά να δούμε ποια είναι η τελική έκβαση των πειραμάτων. Στην περίπτωση των Πονς και Φλάισμαν η διαμάχη λύθηκε χωρίς αδιάσειστες αποδείξεις ή διαψεύσεις για την ψυχρή σύντηξη. Δεν κατέληξε η επιστημονική κοινότητα σε καμία απόφαση μέσα από αδιαμφισβήτητες αλήθειες.
Στην περίπτωση του Νεύτωνα, η θεωρία του επικράτησε σταδιακά. Αρκετοί πειραματιστές δεν κατάφεραν ποτέ να αναπαράγουν τα αποτελέσματά του παρά μόνο όταν βελτιώθηκαν τα πειραματικά τους όργανα. Επίσης, η θεωρία του Νεύτωνα επικράτησε επειδή και ο ίδιος είχε φροντίσει να έχει ένα εξαιρετικά εκτεταμένο δίκτυο υποστηρικτών του, οι οποίοι προπαγάνδιζαν τις θέσεις του.
Το κενό που κατασκεύαζε ο Μπόιλ στην αντλία του δεν ήταν ποτέ τέλειο κενό και κάποιοι δεν πίστεψαν ποτέ ότι θα μπορούσε να υπάρχει τέλειο κενό στη φύση. Επομένως, ένα πείραμα ή ένα σύνολο πειραμάτων δεν μπορούν να αποδείξουν κάτι τελεσίδικα παρά μόνο εφόσον επιτευχθεί κοινωνική συναίνεση γύρω από τα αποτελέσματά τους και τη σημασία τους.
Όπως είχε πει ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ, οι άνθρωποι επιβάλλουν δομές στον κόσμο. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος επινοεί μεθόδους και πρακτικές για να αναπαριστά τη φύση, προκειμένου να την ερμηνεύσει, τότε είναι αναπόφευκτο ότι κατασκευάζει μια νέα φύση. Για παράδειγμα, όταν μια ομάδα μηχανικών προσπαθεί να βρει λύση σε ένα πρόβλημα, φροντίζει να κάνει τη λύση αποτελεσματική με κάθε τρόπο.
Στις αρχές της δεκαετίες του 1970, ο ερευνητής Τζόζεφ Γουέμπερ, από το Πανεπιστήμιο του Μέριλαντ, κατασκεύασε μια μεγάλη κεραία για να μετρήσει τα βαρυτικά κύματα που προέβλεπε η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Οι φυσικοί της εποχής θεωρούσαν ότι τα βαρυτικά κύματα ήταν υπερβολικά μικρά για να μετρηθούν με τα όργανα που υπήρχαν.
Ο Γουέμπερ βρήκε βαρυτικά κύματα που ήταν μεγαλύτερα από το αναμενόμενο. Αρκετοί επιστήμονες προσπάθησαν να κατασκευάσουν νέες συσκευές για να μετρήσουν τα βαρυτικά κύματα του Γουέμπερ. Δεν κατέληξαν στα ίδια αποτελέσματα με τον Γουέμπερ, ο οποίος έλεγε ότι προσπάθησαν να τα αναπαράγουν πολύ βιαστικά, ενώ εκείνος είχε ξοδέψει χρόνια για να τελειοποιήσει τη συσκευή του. Το ερώτημα είναι: Η συσκευή του Γουέμπερ, τελικά, μετρούσε αυτό που ισχυριζόταν ότι μετράει ή οι συσκευές των υπολοίπων δεν είχαν κατασκευαστεί σωστά; Οι διαδικασίες στις επιστήμες είναι εξαιρετικά πολύπλοκες, καθώς επισύρονται τόσο τεχνικά όσο και κοινωνικά ζητήματα εντός του εργαστηρίου - και αυτή είναι η γοητεία τους.
Κάθε εργαστήριο είναι ένας εξαιρετικά τακτοποιημένος χώρος με συγκεκριμένες προδιαγραφές. Είναι πλήρως ελεγχόμενος και έχει τάξη. Ακριβώς το αντίθετο από όσα συμβαίνουν στη φύση, όπου όλα είναι ακατάστατα και απρόβλεπτα. Τι κάνουν οι πειραματιστές στο εργαστήριο; Κατασκευάζουν αξιόπιστα πειραματικά συστήματα για να μελετήσουν ελεγχόμενα φαινόμενα. Όταν κάτι είναι ελεγχόμενο, είναι πιο εύκολο να φτιάξεις ένα μοντέλο εξήγησης.
Το «πρόβλημα» σε αυτές τις διαδικασίες είναι ότι οι πειραματιστές γνωρίζουν πολύ καλά τα τεχνητά φαινόμενα που παράγουν στο εργαστήριό τους. Τα γνωρίζουν καλύτερα από όσο γνωρίζουν την ίδια τη φύση. Στο εργαστήριο η φύση ξανακατασκευάζεται. Οι πειραματικές διατάξεις, όμως, δεν είναι απόλυτα αξιόπιστες σε κάθε κατάσταση. Ωστόσο, τα αποτελέσματα των πειραμάτων τους δεν διστάζουν να τα αναγάγουν σε παγκόσμιες αρχές ή αλήθειες. Αυτό που κάνουν πρακτικά οι πειραματιστές είναι να παράγουν επιστημονικές εξηγήσεις που αποδίδουν την τάξη του εργαστηρίου στη φύση.
Το να παρουσιάζονται οι επιστήμες ως Η Επιστήμη, που οδηγεί αυταπόδεικτα στην αλήθεια, και να αδιαφορούμε για το πώς συμφωνούν ή διαφωνούν οι επιστήμονες εντός των κοινοτήτων τους, δεν διαφέρει και πολύ από την υποστήριξη ψευδοεπιστημονικών ή δογματικών θέσεων. Η γοητεία της βεβαιότητας που συνδέεται με τις επιστημονικές εξηγήσεις οφείλει να είναι αποτέλεσμα αμφισβήτησης, διαρκών επερωτήσεων και κριτικού στοχασμού. Δεν έχουμε ανάγκη από ιερατεία και αυθεντίες, αλλά από διαλεκτικές και δημοκρατικές διαδικασίες.
