«Έπειτα από ένα πτυχίο Φυσικής, κατέχεις μια εύλογη δόση εκπαίδευσης στη λογική σκέψη και στον κοινό νου, μια πρέζα Φιλοσοφίας και όχι όσα Μαθηματικά χρειάζεσαι για να μελετήσεις Φυσική»
Tim Berners-Lee
Μια σπουδαία εξέλιξη
Ας θυμηθούμε τη γνωστή ταινία «Goodbye Lenin». Τι θα γινόταν άραγε αν ένα φανταστικό πρόσωπο, η Χριστίνα, έπεφτε σε κώμα στη Σοβιετική Ένωση το 1991 και ξυπνούσε σήμερα; Προφανώς, ο κόσμος όπως τον ήξερε θα είχε αντικατασταθεί από έναν άλλο, εντελώς καινούργιο. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι η συγκλονιστικότερη αλλαγή που θα αντιληφθεί είναι η αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος της χώρας της. Είναι όμως πράγματι έτσι;
Την εποχή που η Σοβιετική Ένωση κατέρρεε, στην ουδέτερη και μάλλον ιστορικά αδιάφορη Ελβετία συνέβαινε ένα φαινομενικά ακόμα πιο αδιάφορο γεγονός: κάποιος Άγγλος φυσικός, ο Tim Berners-Lee, που εργαζόταν για το CERN, δημοσιοποιούσε έναν κώδικα που έλυνε το πρόβλημα επικοινωνίας των υπολογιστών μέσω δικτύου που αντιμετώπιζαν οι συνεργάτες του. Το δίκτυο αυτό θα έπρεπε να εξυπηρετεί επιστήμονες από όλο τον τότε «δυτικό» κόσμο, ο καθένας από αυτούς με τα δικά του μηχανήματα και προγράμματα. Φανταστείτε χάος!
Γιατί να μας ενδιαφέρει όμως η λύση ενός τόσο εξειδικευμένου προβλήματος που αφορά μόνο λίγους θεωρητικούς επιστήμονες; Μπορεί η δημοσίευση ενός τόσο ασήμαντου για τον πραγματικό κόσμο κώδικα, η δημιουργία ακόμα ενός ακριβοπληρωμένου «παιχνιδιού» για τους επιστήμονες να συγκριθεί με ένα τόσο κοσμοϊστορικό γεγονός όσο η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης; Κι όμως μπορεί! Γιατί ο κώδικας αυτός ήταν το Hypertext Transfer Protocol (HTTP) ή, αλλιώς, ο κώδικας που επέτρεψε την ύπαρξη αυτού που σήμερα ονομάζουμε «παγκόσμιος ιστός» ή www (world wide web).
Ας ξαναγυρίσουμε λοιπόν στη Χριστίνα. Πώς θα μάθει άραγε τι έγινε όλα αυτά τα χρόνια που έλειπε; Προφανώς, θα «ψάξει στο Ίντερνετ»! Κι όταν λέμε Ίντερνετ σήμερα εννοούμε τον παγκόσμιο ιστό, δηλαδή το κατασκεύασμα του Tim Berners-Lee, τον απόγονο των πρώτων δικτύων της δεκαετίας του 1960, το «ακριβό παιχνιδάκι των επιστημόνων». Η Ιστορία συνήθως καταγράφεται καλύτερα από απόσταση. Μένει λοιπόν στον ιστορικό του μέλλοντος να αποφανθεί ποιο ήταν το σημαντικότερο γεγονός εκείνου του επεισοδιακού καλοκαιριού του 1991.
Από τα πρώτα δίκτυα στο Διαδίκτυο
Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και στις ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου έπαιξε ρόλο στη διαμόρφωση των πρώτων δικτύων υπολογιστών, τα οποία έγιναν οι πρόγονοι του Διαδικτύου όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Με την εκτόξευση του δορυφόρου Σπούτνικ, τον Οκτώβριο του 1957, οι ΗΠΑ είδαν τη Σοβιετική Ένωση να αποκτά αδιαμφισβήτητο προβάδισμα. Με στόχο να αντιστρέψει αυτή την κατάσταση, ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ ίδρυσε, τον Φεβρουάριο του 1958, υπό την αιγίδα του υπουργείου Άμυνας, την υπηρεσία ARPA (Advanced Research Projects Agency) για την προώθηση της έρευνας.
Ο J.C.R. Licklider, o πρώτος επικεφαλής του προγράμματος έρευνας υπολογιστών του ARPA, οραματίστηκε το 1962 ένα «Γαλαξιακό Δίκτυο» ανά την υφήλιο, το οποίο θα δίνει τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε να έχει πρόσβαση σε δεδομένα και προγράμματα όπου κι αν βρίσκεται. Εκείνη την εποχή, οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές ήταν ογκώδεις κατασκευές που καταλάμβαναν ολόκληρα δωμάτια και μπορεί να υπήρχαν το πολύ ένας σε κάθε πόλη ή πανεπιστήμιο. Η επικοινωνία μεταξύ τους ήταν ακόμα προϊόν επιστημονικής φαντασίας και οι επιστήμονες από απομακρυσμένες περιοχές θα έπρεπε να ταξιδέψουν μεγάλες αποστάσεις εάν ήθελαν να χρησιμοποιήσουν κάποιο από αυτά τα μηχανήματα. Όπως έγινε αντιληπτό, η ιδέα του Licklider θα εξυπηρετούσε, εκτός από στρατιωτικούς σκοπούς, ανάγκες και της επιστημονικής κοινότητας.
Τα πρώτα πειράματα σύνδεσης υπολογιστών στη δεκαετία του 1960 έδειξαν ότι η δεν ήταν αποτελεσματική η αρχιτεκτονική του τηλεφωνικού δικτύου και, επιπλέον, αυτό ήταν ευάλωτο σε περίπτωση φυσικών καταστροφών και πολέμων. Η ανάπτυξη του κατάλληλου πρωτοκόλλου επικοινωνίας, ώστε η μεταφορά πληροφορίας να γίνεται με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο, και η δυνατότητα ενός δικτύου να ενσωματώνει νέους υπολογιστές και νέα (ύπο)δίκτυα ήταν οι κατευθύνσεις της έρευνας. Ως αποτέλεσμα, αναπτύχθηκαν ιδέες και τεχνικές θεμελιώδεις για την απομακρυσμένη επικοινωνία μεταξύ υπολογιστών, όπως η αρχιτεκτονική ενός δικτύου αποτελούμενου από κόμβους, η μετάδοση πληροφοριών υπό τη μορφή πακέτων και η ανάπτυξη κατάλληλων συσκευών κωδικοποίησης.
Το πρώτο δίκτυο που χρηματοδοτήθηκε από το ARPA, το ARPAnet, αποτελούταν το 1969 από δύο κόμβους, στο UCLA και το Stanford Research Institute. Την αμέσως επόμενη χρονιά το δίκτυο έφτασε στην ανατολική ακτή, στο Cambridge, στη Μασαχουσέτη. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το ARPAnet επεκτάθηκε σε περισσότερα πανεπιστήμια των ΗΠΑ και το 1972 έγινε η πρώτη δημόσια επίδειξη λειτουργίας του δικτύου, ενώ εγκαινιάστηκε και η εφαρμογή ηλεκτρονικού τύπου, τα γνωστά μας e-mails . Την ίδια χρονιά, η πρώτη χώρα εκτός ΗΠΑ, η Νορβηγία, συνδέθηκε στο δίκτυο μέσω δορυφόρου και ακολούθησε το Λονδίνο μέσω επίγειου κυκλώματος.
Από το 1975 το δίκτυο εξυπηρετούσε τόσο στρατιωτικούς όσο και επιστημονικούς σκοπούς, ενώ το 1983 το στρατιωτικό τμήμα διαχωρίστηκε. Μέχρι το 1985, το Διαδίκτυο είχε πλέον εδραιωθεί ως τεχνολογικό επίτευγμα και χρησιμοποιούταν κυρίως από επιστήμονες και προγραμματιστές. Με τη δημιουργία του HTTP από τον Tim Berners-Lee άνοιξε ο δρόμος για τη δημιουργία ιστοσελίδων όπως τις γνωρίζουμε σήμερα και προγραμμάτων περιήγησης που χρησιμοποιούμε για την πλοήγησή μας στο Διαδίκτυο.
World Wide Web και ο προσανατολισμός της βασικής έρευνας
Η σύντομη (και ίσως ελλιπής) ιστορία του Διαδικτύου που σκιαγραφήθηκε γεννά πάντως έναν προβληματισμό σχετικά με τον προσανατολισμό της έρευνας. Η κυρίαρχη τάση σε παγκόσμιο επίπεδο είναι να μπορεί αυτή να φανεί χρήσιμη στην αγορά, από την οποία θα πρέπει να αναζητά τη χρηματοδότησή της και στην οποία να μπορεί να αποφέρει άμεσα ένα προβλέψιμο ποσό κέρδους.
Πώς όμως προσδιορίζεται η αξία της βασικής έρευνας; Συνήθως, η αξία μιας ανακάλυψης μετριέται με βάση την αξία των εμπορικών της εφαρμογών. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις απαρχές του Διαδικτύου πολύ λίγη εμπιστοσύνη υπήρχε από τον ιδιωτικό αλλά και από τον δημόσιο τομέα για τη χρησιμότητά του. Όταν στη δεκαετία του 1960 η υπηρεσία ARPA αναζητούσε εταιρείες ηλεκτρονικών για την κατασκευή συσκευών κωδικοποίησης, οι περισσότερες και μεγαλύτερες εταιρείες της εποχής τους γύρισαν την πλάτη. Το 1993, όταν δημιουργήθηκε για πρώτη φορά το Mosaic, ένα πρόγραμμα περιήγησης στο Διαδίκτυο με γραφικά όπως αυτά που χρησιμοποιούμε σήμερα, ακόμα και η Microsoft αιφνιδιάστηκε, καθώς δεν είχε προβλέψει τη χρησιμότητα τέτοιων προγραμμάτων. Ωστόσο, οι μελετητές συμφωνούν ότι αποτέλεσε ένα σημείο καμπής που έκανε το Διαδίκτυο τόσο δημοφιλές, με αποτέλεσμα τη λεγόμενη φούσκα των «dot com», αμέτρητων εταιρειών με εφαρμογές στο Διαδίκτυο που είδαν τις μετοχές τους να ανεβαίνουν ραγδαία (και στις αρχές του 21ου αιώνα το σκάσιμο της φούσκας ήταν αναπόφευκτο).
Αξίζει να αναρωτηθούμε σήμερα τι μέρος του παγκόσμιου ΑΕΠ δεν θα υπήρχε χωρίς το www. Κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, όμως δύο παραδείγματα είναι διαφωτιστικά: Η Google και το Facebook έχουν συνολική αποτίμηση κοντά στο 1 τρις. δολάρια. Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μόλις το 10% αυτής της αξίας οφείλεται στο Διαδίκτυο, τότε μιλάμε για μια «επένδυση» που παρήγαγε σε 25 χρόνια περίπου 100 δισ. ή αλλιώς 4 δισ. δολάρια τον χρόνο! Μπορεί άραγε να επικαλεστεί κανείς εύκολα μια ιδέα περισσότερο επιτυχημένη εμπορικά;
Εύλογα λοιπόν γεννιέται το ερώτημα κατά πόσο η βασική έρευνα πρέπει να θεωρείται άχρηστη γιατί "δεν συμβαδίζει με τις ανάγκες της αγοράς". Δεν μπορούμε να ξέρουμε εκ των προτέρων πότε ακριβώς θα αποδώσουν καρπούς τα αποτελέσματα της βασικής έρευνας. Μπορούμε όμως να είμαστε βέβαιοι ότι όταν κάτι τέτοιο συμβεί, οι καρποί αυτοί θα είναι πολύ πιο πλούσιοι από την αρχική επένδυση.
Ένας τελευταίος προβληματισμός
Πόσο πλούσιος θα ήταν σήμερα ο Tim Berners-Lee αν είχε πατεντάρει την εφεύρεσή του; Πολύ; Όχι απαραίτητα! Η τεχνολογία αυτή είχε εκρηκτική ανάπτυξη ακριβώς επειδή ήταν «ανοιχτή», δηλαδή μπορούσε καθένας να τη χρησιμοποιήσει χωρίς να πληρώσει δικαιώματα. Επιπλέον, η διαχείριση του παγκόσμιου ιστού είναι αποκεντρωμένη, δηλαδή κανείς δεν μπορεί να περιορίσει τη χρήση του. Αυτά τα χαρακτηριστικά επέτρεψαν μια ελευθερία την οποία εκμεταλλεύτηκαν εκατομμύρια χρήστες για να δημιουργήσουν συλλογικά το φαινόμενο που παρατηρούμε σήμερα. Αν αυτά τα χαρακτηριστικά δεν υπήρχαν, είναι πολύ πιθανό το Διαδίκτυο να μην είχε τη μορφή που όλοι ξέρουμε. Θα ήμασταν σίγουρα πολύ φτωχότεροι από άποψη γνώσεων, ακόμα κι αν οι τραπεζικοί λογαριασμοί του Tim Berners-Lee και των συνεργατών του ήταν λίγο μεγαλύτεροι.
Είναι συχνό φαινόμενο στην Ιστορία του ανθρώπινου είδους το πρόσκαιρο κέρδος, όχι απαραίτητα οικονομικό, να επισκιάζει τις προοπτικές για ένα καλύτερο συλλογικό μέλλον. Από την αρχαία εποχή ακόμα είχε αναγνωριστεί αυτή η ατέλεια τόσο έντονα ώστε να της αφιερώσει ο Αισχύλος τη σημαντικότερη ίσως τραγωδία όλων των εποχών, τον «Προμηθέα Δεσμώτη». Ο Τιτάνας, αφού καταγράψει τη συμβολή του στον ανθρώπινο πολιτισμό, καταλήγει: «Τέτοια μηχανεύτηκα ο ταλαίπωρος για τους θνητούς, ο ίδιος δεν έχω σόφισμα για να απαλλαγώ από την τωρινή συμφορά μου». Ορθά ο ποιητής βάζει το σύμβολο της ανθρώπινης δημιουργικότητας να καταδυναστεύεται και να τυραννιέται από την εξουσία, η οποία προσπαθεί να διατηρήσει την ύπαρξή της κόντρα στην πρόοδο. Η μοίρα τού Προμηθέα δεν έχει αλλάξει ώς στις μέρες μας. Ίσως, όμως, σήμερα να είμαστε πιο ώριμοι να αναγνωρίσουμε ότι ο κόσμος μας είναι πολύ πολύπλοκος για να κυριαρχήσουμε σ’ αυτόν και πολύ όμορφος για να τον καταστρέψουμε προσπαθώντας. Το μόνο που έχει αξία είναι να προσπαθήσουμε να τον καταλάβουμε.
