Ό,τι υπήρξε, αυτό και θα υπάρξει· και ό,τι έγινε, αυτό και θα ξαναγίνει· άρα λοιπόν, τίποτα δεν είναι καινούργιο κάτω από τον ήλιο.
Παλαιά Διαθήκη, Εκκλησιαστής 1.9
… το πιθανότερο είναι ότι οι περισσότερες από τις μεγάλες βασικές αρχές [στην επιστήμη] έχουν εδραιωθεί.
Albert Michelson, 1894
Βασική αρχή του αποκλεισμού, αλλά και του συμψηφισμού, είναι η οριοθέτηση ενός συνόλου πραγμάτων με βάση κάποια συγκεκριμένα κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια, συνήθως, προβάλλονται ως ουδέτερα. Διαφορετικά, δεν είναι εφικτή η δικαιολόγηση γιατί επιλέχθηκαν αυτά τα μέρη του συνόλου και όχι κάποια άλλα. Οι πρακτικές αποκλεισμού και συμψηφισμού μπορούν να ενσωματώνουν διαφορετικά πράγματα που σε πρώτη ματιά ίσως μοιάζουν διαφορετικά. Η αληθινή κομψότητα, όχι με την καλή έννοια, δεν βρίσκεται στον φαινομενικό και ανούσιο εκδημοκρατισμό του «όλοι και όλα συνυπάρχουμε». Βρίσκεται στα κριτήρια με τα οποία κατασκευάζονται και ενσωματώνονται τα πράγματα στο σύνολο· και τα κριτήρια είναι προϊόντα του Λόγου. Ο Λόγος είναι άσκηση εξουσίας. Για να διατηρηθεί, όμως, η εξουσία πρέπει να θεμελιωθεί ως αντικειμενική και ουδέτερη. Όσα ανήκουν σε ένα σύνολο, επομένως, προέκυψαν με βάση κάποια έλλογα «ουδέτερα και αντικειμενικά» κριτήρια. Σκοπός του τελευταίου άρθρου του αφιερώματος είναι να δείξει ότι η επιστήμη και η θρησκεία είναι σύγχρονες ανθρωπολογικές επινοήσεις άμεσα αλληλοεξαρτώμενες. Αυτό δεν σημαίνει ότι η γνώση κατασκευάζεται αποκλειστικά με κοινωνικούς όρους, αλλά ότι η έννοια της επιστήμης είναι μια κοινωνική κατασκευή. Επομένως, το δίπολο επιστήμη-θρησκεία είναι ένα κατασκευασμένο δίπολο.
Ο Andrew Dickson White με το «A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom” (1896) και ο John Draper με το «History of the Conflict between Religion and Science” (1875) ήταν αυτοί που εγκαινίασαν τον μύθο της σύγκρουσης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Πριν από αυτά τα έργα, δεν υπήρχε καμία ομολογία ότι επιστήμη και θρησκεία βρίσκονταν σε σύγκρουση. Όπως έχουν δείξει ιστορικοί και φιλόσοφοι των επιστημών (Simon Schaffer, Andrew Cunningham, Peter Harrison, Paolo Rossi, David Hull και άλλοι), η επιστήμη επινοήθηκε και νομιμοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ως μια νέα επαγγελματική κατηγορία. Συχνά ακούμε ότι η επιστήμη ξεκίνησε στην αρχαία Ελλάδα. Ποια επιστήμη; Δεν υπάρχει ούτε ένας, κυριολεκτικά μιλώντας, όρος, μία έννοια ή, έστω, μία πρακτική του αρχαίου κόσμου που να έχουν το ακριβές ανάλογό τους στη σύγχρονη επιστήμη. Αυτό δεν σημαίνει ότι η επιστήμη αξιολογείται ως πιο σημαντική από τον αρχαίο ή και τον μεσαιωνικό στοχασμό ή ότι δεν έχει αξία να μελετάμε οι ιστορικοί των επιστημών την αρχαιότητα. Κάθε άλλο! Το ζήτημα είναι να θυμόμαστε ότι οι πρακτικές και οι ιδέες αυτών των ανθρώπων έχουν ελάχιστη γενεαλογική σχέση με τη σημερινή επιστήμη.
Αν δούμε την ιστορία του όρου «επιστήμη», θα εκπλαγούμε από το διαφορετικό περιεχόμενο που κάθε φορά της αποδιδόταν. Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε σήμερα την επιστήμη έχει ενάμιση αιώνα ζωής. Ο φιλόσοφος Τζον Λοκ τον 17ο αιώνα, για παράδειγμα, έλεγε ότι η Φυσική Φιλοσοφία δεν πρόκειται ποτέ να γίνει επιστήμη. Μέσα στον 19ο αιώνα, διαφορετικά διανοητικά πεδία ενώθηκαν κάτω από την κατηγορία της «επιστήμης», οι θεολογικές ανησυχίες αυτονομήθηκαν ως επαγγελματικός κλάδος και οι θρησκευτικές ανησυχίες έγιναν ιδιωτική υπόθεση του κάθε πιστού. Η επινόηση της «επιστήμης» έκανε δυνατή για πρώτη φορά τη σχέση «επιστήμης» και «θρησκείας». Υπό αυτή την έννοια, η «θρησκεία» αποτελεί μια επινόηση. Το ερώτημα που λογικά προκύπτει είναι: Ποια «θρησκεία»; Η απάντηση είναι: Όλες!
Αν η επινόηση της επιστήμης δημιούργησε το δίπολο «επιστήμη – θρησκεία» για πρώτη φορά στην ιστορία, η επινόηση της «θρησκείας» και των «θρησκειών», κατά τη διάρκεια του Διαφωτισμού, επέτρεψε τη γέννηση μιας άλλης πρακτικής: Τη σύγκριση μεταξύ «θρησκειών». Αυτό σημαίνει ότι μία «θρησκεία» είναι πιο αντικειμενική από τις άλλες και αποτελεί κριτήριο αλήθειας για εκείνες. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μωαμεθανισμός, η Ιουδαϊκή θρησκεία και η ευρύτερη κατηγορία της ειδωλολατρίας προβλήθηκαν ως υποδεέστερες κατηγορίες του χριστιανισμού. Επιπλέον, επειδή ο χριστιανισμός ήταν διαιρεμένος και οι διαφορετικές μορφές του θεωρούνταν αμοιβαία αποκλειόμενες, αυτή η διαίρεση προβλήθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο. Η Δύση για πρώτη φορά κατασκεύασε τις «άλλες θρησκείες» με πρότυπο τον χριστιανισμό. Ο βουδισμός κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή του το 1821, ο ινδουισμός το 1829 και ο κομφουκιανισμός το 1862. Η κοινή δυτική άποψη είναι ότι υπάρχουν τρεις θρησκείες στην Κίνα: Ο κομφουκιανισμός, ο ταοϊσμός και ο βουδισμός. Αυτή είναι μια κατηγοριοποίηση που οι Κινέζοι δεν αναγνωρίζουν. Οι περισσότεροι Κινέζοι συνδυάζουν στοιχεία και από τις τρεις θρησκευτικές παραδόσεις χωρίς να υπάρχει καμία συνειδητή σύγχυση σε αυτούς τους συνδυασμούς ή χωρίς να θεωρούν καν ότι αποτελούν συνδυασμούς. Το γεγονός ότι οι Δυτικοί πιστεύουμε ότι είναι τρεις διαφορετικές θρησκείες έχει να κάνει με την έννοια της «θρησκείας» έτσι όπως κατασκευάστηκε στο τέλος του 19ου αιώνα, μια έννοια που βασίζεται στους αποκλεισμούς. Όπως έχει σημειώσει ο ιστορικός Wilfred Cantwell Smith, «Το ερώτημα κατά πόσο ο κομφουκιανισμός είναι θρησκεία είναι ένα ερώτημα που η Δύση δεν έχει καταφέρει να απαντήσει και οι Κινέζοι δεν μπορούν να διατυπώσουν». Ο χριστιανισμός προσπάθησε να δείξει ότι είναι η πιο λογική «θρησκεία», η οποία θα λειτουργούσε ως το «αληθές» παράδειγμα για τον προσδιορισμό και την κατασκευή «άλλων θρησκειών».
Όπως η επιστήμη επινόησε τον εαυτό της επειδή απέκλεισε τις θρησκευτικές ανησυχίες, ομοίως και η θρησκεία απέκλεισε τις επιστημονικές. Διαφορετικά, δεν θα προσπαθούσαν πολλοί επιστήμονες σήμερα να δείξουν ότι ο χριστιανισμός συμβαδίζει με την επιστήμη. Πριν από 150 χρόνια κάτι τέτοιο ήταν έξω από την κουλτούρα των διανοητών. Θεωρούσαν αυτονόητο ότι η μελέτη της φύσης ήταν θρησκευτική πρακτική και δεν χρειαζόταν να κάνουν τη διάκριση «επιστήμης και θρησκείας». Από αυτό αποδεικνύεται ότι οι δύο έννοιες είναι επινοήσεις της νεωτερικότητας. Κάτι αντίστοιχο βλέπουμε και από οπαδούς «άλλων θρησκειών», π.χ. του βουδισμού. Αρκετοί πιστοί του προσπαθούν να επινοήσουν ότι είναι συμβατός με τη δυτική επιστήμη, ειδικά με τα πεδία της θεωρίας της εξέλιξης ή της κβαντικής κοσμολογίας.
Ο Μπλεζ Πασκάλ τον 17ο αιώνα είχε διακρίνει μεταξύ του «Θεού του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ» και του «Θεού των φιλοσόφων», όπου ο πρώτος ήταν ο Θεός της χριστιανικής πίστης, ενώ ο δεύτερος ο Θεός της «λογικής θρησκείας». Σχεδόν σε όλες τις συζητήσεις που αφορούν το δίπολο «επιστήμη - θρησκεία», ο Θεός που πρωταγωνιστεί είναι των φιλοσόφων. Γιατί; Γιατί αυτός ο Θεός προβάλλεται ως το αναγκαίο αίτιο για την ύπαρξη του Σύμπαντος, τη διατήρηση της τάξης μέσα από μαθηματικούς νόμους ή τη δημιουργία κβαντικών αβεβαιοτήτων. Πλέον, μέσα από τη λογική νομιμοποιείται η πίστη και όχι ανάποδα. Η λογική έχει την επίφαση της αντικειμενικότητας και ουδετερότητας. Επομένως, ένα ουδέτερο κριτήριο λειτουργεί ως σημείο αναφοράς για οποιαδήποτε σύγκριση, εν προκειμένω με οποιαδήποτε «άλλη θρησκεία». Αυτές οι συγκρίσεις οδήγησαν από τη χριστιανική πίστη στην κατασκευή της χριστιανικής «θρησκείας», μιας «λογικής θρησκείας» που μπορεί να συνδιαλεχθεί με την κατασκευασμένη κατηγορία της «επιστήμης». Η προέκταση των ιδεών του Διαφωτισμού, που έδωσε προτεραιότητα στην ανωτερότητα της λογικής, είναι αυτή που παρήγαγε την ιδέα της αρχετυπικής «χριστιανικής θρησκείας». Ο χριστιανισμός έγινε λογικός όχι για να αντιμετωπίσει την επιστήμη, αλλά για να δείξει την ανωτερότητά του, οριακά με αποικιοκρατικούς όρους, στις «άλλες θρησκείες».
Η επιστήμη και η θρησκεία βρίσκονται σε σύγκρουση; Βρίσκονται σε διάλογο; Συμπορεύονται και συνδυάζονται; Το γεγονός ότι καθεμία από τις παραπάνω τάσεις έχει τους υποστηρικτές της είναι ενδεικτικό της τεχνητής φύσης τόσο της «επιστήμης» όσο και της «θρησκείας». Η «επιστήμη» και «θρησκεία» είναι επινοήσεις της Δύσης. Δεν υπάρχει τίποτα νέο κάτω από τον Ήλιο, επομένως, γιατί ο δυτικός τρόπος με τον οποίο συγκροτήθηκε η «επιστήμη» και η «θρησκεία» θεμελιώθηκε στους αποκλεισμούς και στις συγκρίσεις με τους «άλλους».
