Η έννοια της συνείδησης χαρακτηρίζεται από μια έντονη πολυσημία, γεγονός που αποδεικνύει ότι τα πιο κομβικά ζητήματα γύρω από αυτή δεν έχουν λυθεί ακόμη. Αυτή η πολυσημία είναι αποτέλεσμα διαφορετικών επιστημονικών και φιλοσοφικών διασταυρώσεων. Ας δούμε ένα παράδειγμα από τον 18ο αιώνα. Ο φιλόσοφος Samuel Clarke στο έργο του “A Demonstration of the Being and Attributes of God” (1705) προσπάθησε να δείξει ότι ο Θεός δεν ήταν ένα ον που έπραττε αναγκαία, αλλά ένα ον προικισμένο με ελευθερία και επιλογή. Η αντίθετη θέση τότε ερχόταν από τον φιλόσοφο Spinoza, ο οποίος έλεγε ότι ο Θεός είναι αναγκασμένος να ενεργεί με συγκεκριμένους τρόπους και δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Έβαζε, δηλαδή, περιορισμούς στο τι μπορεί να κάνει ο Θεός. Ο Clarke ήθελε να δείξει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ο Clarke είπε ότι ένα ον με νοημοσύνη δεν γίνεται να μην είναι ελεύθερο. Δεν γίνεται, ισχυρίστηκε, να έχει μόνο παθητική συνείδηση. Τι σήμαινε αυτό; Σήμαινε ότι, αν υπάρχει μόνο παθητική συνείδηση, τότε ο Θεός, επομένως και ο άνθρωπος, δεν μπορούν να πράξουν ελεύθερα. Αυτή η θέση, προφανώς, μετέτρεπε τον Θεό και τον άνθρωπο σε άβουλα όντα. Από τη στιγμή, όμως, που έχουν νόηση, τότε δεν είναι ανελεύθερα όντα.
Πώς θα αποδείκνυε ο Clarke ότι ο Θεός ασκεί τη βούλησή Του; Χρησιμοποίησε τη νευτώνεια φυσική και τον Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης. Εφόσον έχουμε αποδείξεις ότι υπάρχει μια δύναμη που κινεί τα πάντα στον κόσμο, είπε ο Clarke, τότε αυτό σημαίνει ότι κάποιος την ασκεί. Αυτός ο κάποιος είναι ο Θεός, άρα ο Θεός δεν είναι ένα ον χωρίς ελευθερία αλλά ένα ον με απεριόριστη ελευθερία, που κινεί τον κόσμο όπως νομίζει. Επομένως, δεν πρέπει να θεωρούμε ότι ο άνθρωπος, που είναι κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση του Θεού, έχει μόνο παθητική συνείδηση αλλά και ενεργητική, που του επιτρέπει να επιλέγει και να πράττει ελεύθερα. Τα ζητήματα που σχετίζονται με την έννοια της συνείδησης σε διαφορετικούς ιστορικούς χρόνους κουβαλούν διαφορετικά ερωτήματα. Αυτά τα ερωτήματα καθορίζουν κάθε φορά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος τον εαυτό του μέσα στον κόσμο.
