- Είναι δυνατόν να μην υπάρχει Θεός;
- Τι να σου πω; Δεν με έχει απασχολήσει και ποτέ.
- Έχουμε κοινό πρόγονο με τους πιθήκους. Το έχει πει ο Δαρβίνος.
- Αντί για πίθηκος, έγινες άνθρωπος. Ωραία. Και γιατί σε νοιάζει αν υπάρχει Θεός; Δεν είσαι χαρούμενος με το πώς κατέληξες;
- Δεν είναι αυτό το θέμα μας.
- Αλλά ποιο είναι;
- Αδερφέ, αν ο Θεός δεν υπάρχει, τότε τι λόγο ύπαρξης έχουμε;
- Το πρόβλημά σου, δηλαδή, δεν είναι αν υπάρχει Θεός. Το πρόβλημά σου είναι ότι, ενώ αντί να γίνεις πίθηκος έγινες άνθρωπος, τώρα δεν μπορείς να πάρεις τη θέση Του.
- Ε;
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το χάσμα, όπως το αντιλαμβανόμαστε σήμερα, μεταξύ επιστήμης και θρησκείας οφείλεται κατά βάση στη θεωρία του Δαρβίνου, παρά στις θεωρίες της fυσικής. Το βασικό ερώτημα είναι: Τι ακριβώς άλλαξε με τη Θεωρία της Εξέλιξης, όπως αυτή δημοσιεύτηκε το 1859 στο περίφημο “On the Origins of Species”;
Εκείνη την περίοδο, οι εξελίξεις στη Φυσική Ιστορία και τη Γεωλογία είχαν ήδη εξασφαλίσει ότι η κυριολεκτική ανάγνωση της Βίβλου δεν μπορούσε πλέον να αποτελεί το πλαίσιο ερμηνείας της γέννησης του κόσμου. Η κυριολεκτική ανάγνωση της Βίβλου, ωστόσο, είχε δώσει μεγάλη ώθηση στη βρετανική Φυσική Φιλοσοφία και Φυσική Ιστορία κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα. Οι διανοητές θεωρούσαν ότι τα πάντα στη φύση είχαν την υπογραφή ενός Ανώτερου Σχεδιαστή. Ο Άγγλος Τζον Ρέι, για παράδειγμα, ήταν αυτός που ανέπτυξε το περίφημο Επιχείρημα του Σχεδιασμού στο έργο του “The Wisdom of God” (1691). Παρουσίασε ένα πλήθος ζώων, φυτών και ανθρώπινων χαρακτηριστικών, τα οποία αποτελούσαν ενδείξεις ότι μόνο χάρη σε έναν Ανώτερο Δημιουργό θα μπορούσε να υπάρχει τόση οργάνωση και τελειότητα. Το σύστημά του βασιζόταν στην ταξινόμηση και στον επαγωγικό συλλογισμό. Ωστόσο, στόχος του παρέμενε να διασώσει την παρουσία του Θεού στον κόσμο και να δείξει ότι η φύση οδηγείται προς μια προοδευτική ολοκλήρωση.
Το περίφημο Σχέδιο του Θεού αμφισβητήθηκε έντονα από υλιστές Γάλλους φιλοσόφους στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Μόνη οργανωτική αρχή για το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος και πώς συνέχιζε να κινείται ήταν οι «τυφλοί» νόμοι της φύσης. Η βρετανική παράδοση προσπάθησε να αντισταθεί. Η Φυσική Θεολογία σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα προσπαθούσε να δείξει ότι οι φυσικοί νόμοι και το τέλειο ρολόι της φύσης έπρεπε να έχουν έναν «ωρολογοποιό» Θεό από πίσω. Διανοητές, όπως ο Τζόζεφ Μπάτλερ και ο Ουίλιαμ Πέιλυ, έγραψαν σημαντικά έργα Φυσικής Θεολογίας. Προσπάθησαν να αποδείξουν την ύπαρξη ενός Θεού πρόνοιας, που οδηγούσε τη φύση στην πρόοδο και την τελειότητα.
Η θεωρία του Δαρβίνου αμφισβήτησε το Σχέδιο του Θεού και υπονόμευσε τη γραμμική πορεία της προόδου της φύσης προς μια τέλεια ολοκλήρωση. Πώς το έκανε αυτό; Μέσω του περίφημου μηχανισμού της φυσικής επιλογής. Ο Δαρβίνος είχε κάνει μερικές σημαντικές παρατηρήσεις στο περίφημο ταξίδι του με το πλοίο Beagle από το 1831 έως το1836. Παρατήρησε ζώα σε διάφορες περιοχές και αντιλήφθηκε ότι ήταν διαφορετικά από νησί σε νησί. Οι χελώνες είχαν διαφορετικά κελύφη, οι σπίνοι διαφορετικά ράμφη κ.ο.κ. Είναι δυνατόν ο Θεός να είχε δημιουργήσει ξεχωριστά αυτά τα είδη ώστε να κατοικήσουν σε συγκεκριμένα νησιά; Ειδικά, αν συνυπολογίσει κανείς ότι τα ζώα μπορούσαν να μετακινηθούν από το ένα νησί στο άλλο, τότε ήταν πιο λογικό να συμπεράνει ότι τα ζώα άλλαζαν στο νέο περιβάλλον, ώστε να προσαρμοστούν σ' αυτό. Αναρωτήθηκε εύλογα αν υπήρχε κάποιος φυσικός νόμος ή κάποια φυσική διαδικασία κατά την οποία αναπαράγονται μόνο οι καλύτερες προσαρμοσμένες ποικιλίες ζώων. Καλύτερα προσαρμοσμένος, ωστόσο, δεν σημαίνει ότι κάποιος είναι ικανότερος και ούτε εξάγεται λογικά από τη θεωρία του Δαρβίνου κάτι τέτοιο. Ωστόσο, ο Δαρβίνος δεν απέφυγε αυτή την παγίδα και στο τέλος πίστευε ότι κάποια είδη ήταν ανώτερα από κάποια άλλα, με ανώτερο όλων τον άνθρωπο.
Ο Δαρβίνος είχε έρθει αντιμέτωπος με έναν μηχανισμό φυσικής επιλογής όταν διάβασε το βιβλίο Πολιτικής Οικονομίας του Τόμας Μάλθους “Essay on the Principle of Population” (1798). Ο Μάλθους αμφισβητούσε ρητά την αισιοδοξία του Διαφωτισμού περί ανθρώπινης προόδου. Σύμφωνα με τον Μάλθους, ο ρυθμός αναπαραγωγικής ικανότητας ενός πληθυσμού ήταν μεγαλύτερος από τον ρυθμό παραγωγής τροφής. Έμοιαζε μαθηματικά βέβαιο, δηλαδή, ότι λιμοκτονούν περισσότεροι από όσους επιβιώνουν. Επομένως, η ίδια η ζωή έμοιαζε με έναν αγώνα επιβίωσης. Κάθε προσπάθεια πολιτικής και κοινωνικής μεταρρύθμισης έμοιαζε να είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, επειδή η φτώχεια δεν ήταν συνέπεια κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά κάτι φυσικό. Το ερώτημα ήταν εύλογο: Ποιοι επιβιώνουν; Ο Δαρβίνος απάντησε ότι επιβιώνουν όσοι προσαρμόζονται καλύτερα. Όσοι δεν προσαρμόζονται πεθαίνουν. Αρκετοί ιστορικοί έχουν επισημάνει τη σχέση ανάμεσα στη φυσική επιλογή και την καπιταλιστική ιδεολογία της βικτωριανής Αγγλίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Δαρβίνος πρόβαλε απαραίτητα τις πολιτικές και κοινωνικές του πεποιθήσεις στη θεωρία του για τη φύση. Σημαίνει, όμως, ότι το έργο του, από τη στιγμή που ήταν προϊόν της εποχής του, ήταν απολύτως λογικό να επηρεαστεί από τις ιδέες των σύγχρονών του.
Ο Δαρβίνος στο έργο του “Descent of Man” (1871), λίγα χρόνια μετά, προσπάθησε να δείξει ότι υπάρχει μικρή διαφορά μεταξύ των νοητικών ικανοτήτων των ζώων και του ανθρώπου. Επομένως, η συνείδηση είναι κοινωνικό ένστικτο που αναπτύχθηκε επειδή ο άνθρωπος επιβιώνει μόνο σε ομάδες. Άρα, η ανθρώπινη ηθική είναι αποτέλεσμα του μηχανισμού της φυσικής επιλογής. Αν, όμως, ο άνθρωπος είναι απλώς η προσαρμογή ενός άλλου είδους, τότε η αφήγηση της Βίβλου είναι ψευδής. Σαν να μην έφτανε αυτό, υπονομεύεται και η έννοια της ψυχής. Αν ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, τότε δεν είναι δημιούργημα του Θεού, αλλά το μηχανιστικό αποτέλεσμα φυσικής επιλογής. Παρόλο που προσπάθησε να διασώσει το ηθικό πλαίσιο των πράξεων του ανθρώπου, οι ηθικές αρχές της θρησκείας έμεναν εκτός ή, στην καλύτερη περίπτωση, αποτελούσαν ένα εξελικτικό αποτέλεσμα ανεξάρτητο από τη θρησκεία. Αν, επομένως, δεν υπάρχει ψυχή και οι ηθικές επιλογές μας είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός φυσικού νόμου, τότε υπάρχει ελευθερία της βούλησης; Με άλλα λόγια, είναι ο άνθρωπος ελεύθερος να επιλέξει και να πράξει; Μήπως, αποσύροντας τον Θεό από τη μέση, απέτυχε να βάλει τον εαυτό του στη θέση Του;
Υπάρχει και ένα άλλο επίπεδο σύγκρουσης, ωστόσο, που θα μας οδηγήσει στο επόμενο και τελευταίο άρθρο του αφιερώματος. Στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα συγκροτήθηκαν οι πρώτοι επαγγελματικοί θεσμοί, όπως η British Association for the Advancement of Science (1831), ενώ και η ίδια η λέξη «επιστήμονας» επινοήθηκε από τον William Whewell το 1833. Ο επιστήμονας απέκτησε επαγγελματική υπόσταση για πρώτη φορά. Σε αυτό το πλαίσιο ιδρύθηκε και το περίφημο X-Club (1864), όπου τα μέλη του, με μια σχεδόν ευαγγελική θέρμη, προπαγάνδιζαν την ιδέα της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου και προσπαθούσαν να συγκροτήσουν κοινωνικοεπαγγελματικές ταυτότητες, αποκλείοντας γυναίκες, ερασιτέχνες και κληρικούς. Επιθυμούσαν μια κοσμική επιστήμη για τη βικτωριανή Αγγλία.
Στο επόμενο και τελευταίο μέρος του αφιερώματος θα ασχοληθούμε με την ανθρωπολογική επινόηση και κατασκευή της επιστήμης και θρησκείας τα τελευταία 150 χρόνια.
https://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin#/media/File:HMS_Beagle_by_Conrad_Martens.jpg
https://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Darwin#/media/File:Charles_Robert_Darwin_by_John_Collier.jpg
