Με αργά βήματα πέρασε ανάμεσα από το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί στον ναό της Santa Maria Sopra Minerva. Υπό το βάρος αυτού που έπρεπε να κάνει, γονάτισε μπροστά στην Αγία Τράπεζα. Με το χέρι στο Ευαγγέλιο, αποκήρυξε το έργο μιας ολόκληρης ζωής. Μια πεπερασμένη ζωή πέρασε μπροστά από τα μάτια τού Γαλιλαίου εκείνη τη στιγμή, η ζωή που έζησε και τη θυσίασε στο όνομα της αιωνιότητας. Λογικό ακούγεται. Αυτό είναι, άλλωστε, το αίτημα και η δύναμη κάθε νόμου, να είναι αιώνιος ώστε να διεκδικεί από τους υποκείμενους σε αυτόν τη μετάνοια, την υποταγή και το νόημα όλων όσων έκαναν στις σύντομες ζωές τους. Κάποιος θα έλεγε ότι δεν θα μπορούσε να υπάρξει μεγαλύτερη εκδήλωση πίστης από το να αναθεματίζει ένας άνθρωπος όλα όσα θεωρεί «αλήθεια» στο όνομα της μίας και μοναδικής αλήθειας. Όμως, ο άνθρωπος είναι πάντα θύμα της αλήθειας του. Μόλις την ομολογήσει, δεν μπορεί να απελευθερωθεί από αυτήν ή, πιο σωστά, την ομολογεί για να μην απελευθερωθεί από αυτήν. Αυτή είναι βασική αρχή κάθε αλήθειας και κάθε αλήθεια εντυπώνει αυτή τη μεταφυσική στο εσωτερικό της. Την εντυπώνει τόσο εμμονικά, ώστε ενσωματώνεται στον άνθρωπο σαν δεύτερη σάρκα.
Ένα από τα πιο στερεοτυπικά παραδείγματα διαμάχης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας είναι η περίπτωση του Γαλιλαίου. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αφήγηση, ο Γαλιλαίος κατηγορήθηκε και καταδικάστηκε από την Καθολική Εκκλησία για την επιμονή του στην αλήθεια του ηλιοκεντρικού συστήματος. Δύο σημεία είναι εξαιρετικά προβληματικά. Το ένα είναι το γεγονός ότι η Εκκλησία προσπαθούσε να φιμώσει την επιστήμη. Το δεύτερο σχετίζεται με την αυταπόδεικτη αλήθεια του ηλιοκεντρικού συστήματος. Η κατάσταση στις αρχές του 17ου αιώνα ήταν πιο σύνθετη.
Ο Γαλιλαίος υπήρξε από την αρχή έως το τέλος της ζωής του πιστός καθολικός. Δίδαξε Μαθηματικά στα Πανεπιστήμια της Πίζα και της Πάδοβα χωρίς να έχει πανεπιστημιακό τίτλο. Τα Μαθηματικά εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ένας τεχνικός κλάδος, υποδεέστερος της Φιλοσοφίας, της Φυσικής Φιλοσοφίας και της Θεολογίας. Τα εφαρμοσμένα Μαθηματικά ήταν χρήσιμα, αλλά δεν απαντούσαν στα μεγάλα ερωτήματα, όπως μπορούσαν να κάνουν μόνο η Φιλοσοφία και η Θεολογία. Τα μεγάλα ερωτήματα αφορούσαν τα «γιατί». Τα Μαθηματικά δεν μπορούσαν να απαντήσουν σε ερωτήματα που σχετίζονταν με τα αίτια των φαινομένων. Επομένως, ένας μαθηματικός δεν μπορούσε να διεκδικήσει κύρος ανάλογο με εκείνο των φιλοσόφων. Για παράδειγμα, στην ερώτηση «Γιατί ένα βαρύ σώμα πέφτει στη Γη;» οι μαθηματικοί δεν μπορούσαν να απαντήσουν, ενώ η αριστοτελική Φυσική Φιλοσοφία απαντούσε ότι αυτή ήταν η φυσική τάση ενός σώματος, να κατευθύνεται προς τον φυσικό του τόπο που δεν είναι άλλος από το κέντρο της Γης. Η αριστοτελική Φυσική Φιλοσοφία είχε τροποποιηθεί και ενσωματωθεί ικανοποιητικά στον Χριστιανισμό από τον 13ο αιώνα και έδινε πειστικές απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονταν με τα αίτια των φαινομένων. Επομένως, οποιαδήποτε επίθεση στην αριστοτελική θεώρηση του κόσμου ήταν επίθεση και στο δόγμα του Χριστιανισμού.
Το 1609 ο Γαλιλαίος παρέλαβε ένα νέο επιστημονικό όργανο, το τηλεσκόπιο. Το βελτίωσε και το έστρεψε στους ουρανούς. Οι παρατηρήσεις που έκανε υπονόμευαν την καθιερωμένη κοσμολογική θέση που έλεγε ότι η Γη ήταν στο κέντρο του κόσμου. Παράλληλα, έμοιαζαν να επιβεβαιώνουν τους ισχυρισμούς τού Κοπέρνικου ότι ο Ήλιος ήταν στο κέντρο του κόσμου. Ο Γαλιλαίος παρατήρησε ότι η Σελήνη είχε ανώμαλη επιφάνεια, όπως και η Γη, γεγονός που έδειχνε ότι ο κόσμος πέρα από τη Γη δεν ήταν άφθαρτος και απαράλλαχτος, όπως ισχυρίζονταν οι υπέρμαχοι του αριστοτελικού κοσμοειδώλου. Επίσης, παρατήρησε τέσσερις δορυφόρους του Δία, τις ηλιακές κηλίδες, τις φάσεις της Αφροδίτης, τους δακτυλίους του Κρόνου και τους αστέρες του Γαλαξία μας. Αυτές οι παρατηρήσεις υπονόμευαν το γεωκεντρικό σύστημα, ωστόσο όχι αναντίρρητα ή αυταπόδεικτα.
Παράλληλα, ο Γαλιλαίος μελετούσε, μέσω των μαθηματικών και πειραματικών μεθόδων, φαινόμενα που απασχολούσαν τους φυσικούς φιλοσόφους, όπως την κίνηση των σωμάτων σε ελεύθερη πτώση, την άνωση, την κίνηση ενός εκκρεμούς, την ταχύτητα του φωτός κ.ά. Οι μέθοδοί του είχαν ως στόχο την εξαγωγή ποσοτικών και μετρήσιμων αποτελεσμάτων προκειμένου να απαντήσουν σε ερωτήματα του ύφους «πώς συμβαίνει αυτό;» και όχι γιατί. Οι μέθοδοι και η γλώσσα που χρησιμοποίησε ο Γαλιλαίος αμφισβητήθηκαν έντονα από τους φυσικούς φιλοσόφους, οι οποίοι είδαν έναν μαθηματικό να προσπαθεί να παραβιάσει τη σφαίρα της φιλοσοφικής τους νομιμότητας.
Οι αντιδράσεις ήταν πολλές και σύντομα ξέσπασαν πολλαπλά μέτωπα. Η διαμάχη ήταν στη βάση της κοινωνικοεπαγγελματική και είχε καθαρά συντεχνιακά χαρακτηριστικά. Οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι είχαν πολλές και, σε αρκετές περιπτώσεις, βάσιμες αντιρρήσεις για όσα υποστήριζε ο Γαλιλαίος. Ειδικά στην περίπτωση της άνωσης, ο Γαλιλαίος δεν μπόρεσε να απαντήσει με πειστικά επιχειρήματα στην κριτική που του ασκήθηκε. Δέχτηκε, όμως, επιθέσεις και σε όσα σχετίζονταν με την Αστρονομία. Κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί: Μα καλά, δεν μπορούσαν να δούνε και οι υπόλοιποι όσα έβλεπε ο Γαλιλαίος και να πειστούν; Η κατάσταση, όμως, ήταν πιο σύνθετη. Αρκετοί Ιησουίτες μαθηματικοί ενθουσιάστηκαν με όσα ισχυριζόταν ο Γαλιλαίος γιατί αύξανε το κύρος των μαθηματικών έναντι των φιλοσόφων. Αρκετοί φυσικοί φιλόσοφοι, όμως, έλεγαν ότι οι φακοί του τηλεσκοπίου που χρησιμοποίησε ο Γαλιλαίος ήταν ελαττωματικοί και δημιουργούσαν οπτικές ψευδαισθήσεις (π.χ. στην περίπτωση των ηλιακών κηλίδων ή της επιφάνειας της Σελήνης). Επίσης, εκείνη την περίοδο αρκετοί φιλόσοφοι συζητούσαν για την πιθανότητα να είναι αληθές το κοσμολογικό μοντέλο του Τύχο Μπράχε, σύμφωνα με το οποίο στο κέντρο του κόσμου παρέμενε η Γη, αλλά όλοι οι υπόλοιποι πλανήτες περιστρέφονταν γύρω από τον Ήλιο. Με μια τέτοια θεώρηση, μπορούσαν να ενσωματώσουν χωρίς κόστος τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου, όπως τις φάσεις της Αφροδίτης ή τους δορυφόρους του Δία. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι ο Γαλιλαίος δεν παρείχε επαρκείς και ικανοποιητικές φυσικές εξηγήσεις για την περιστροφή της Γης γύρω από τον Ήλιο.
Η διαμάχη πήρε μεγάλη έκταση. Κάποιοι ισχυρίζονταν ότι οι απόψεις τού Γαλιλαίου κλυδώνιζαν επικίνδυνα τα θεμέλια της Καθολικής Εκκλησίας και θα είχαν πιο καταστροφική έκβαση και από την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Ο Γαλιλαίος εξέδωσε ένα βιβλίο το 1632, για το οποίο είχε λάβει σαφείς οδηγίες από τον Πάπα Ουρβανό Η' να παρουσιάσει και το γεωκεντρικό, και το ηλιοκεντρικό σύστημα χωρίς να υποστηρίξει ένα από τα δύο. Ο Γαλιλαίος παράκουσε την εντολή τού Πάπα, υποστηρίζοντας ξεκάθαρα το ηλιοκεντρικό σύστημα, και η Ιερά Εξέταση τον κάλεσε στη Ρώμη έπειτα από πιέσεις μεγάλης μερίδας των φυσικών φιλοσόφων. Ο Γαλιλαίος αποκήρυξε το έργο του, προκειμένου να αποφύγει τα χειρότερα, και καταδικάστηκε σε ισόβιο κατ’ οίκον εγκλεισμό έως το τέλος της ζωής του.
Στον 17ο αιώνα ο Γαλιλαίος δεν μοιραζόταν διαφορετικές μεταφυσικές ανησυχίες από τους αντιπάλους του και δεν ήταν αυτές που καθόρισαν το αποτέλεσμα της καταδίκης του. Η σύγκρουση ήταν καθαρά πολιτική και κοινωνικοεπαγγελματική και οι φυσικοί φιλόσοφοι κατάφεραν να φέρουν το παιχνίδι στην έδρα τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί απέτυχε να συμβιβάσει δύο διαφορετικές αλήθειες, την αλήθεια της «επιστήμης» του και την αλήθεια του Θεού. Ο Umberto Eco έλεγε στο “Όνομα του Ρόδου” ότι πρέπει να φοβόμαστε τους προφήτες και όσους είναι έτοιμοι να πεθάνουν για την αλήθεια, γιατί κατά κανόνα οδηγούν και άλλους στον θάνατο. Ο Γαλιλαίος δεν ήταν τόσο δογματικός, ώστε να γίνει μάρτυρας της «επιστήμης», ούτε προφήτης, ώστε να επιχειρήσει να συμβιβάσει την «επιστήμη» του άνευ όρων με τη θρησκεία.
Στο επόμενο άρθρο θα δούμε την περίπτωση της θεωρίας του Δαρβίνου, το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναδύθηκε, τα ερωτήματα που απάντησε αλλά και τα ερωτήματα που αγνόησε.
