Το 1277 έχει μείνει στην Ιστορία ως η χρονιά που ο επίσκοπος του Παρισιού Ετιέν Ταμπιέ καταδίκασε 219 προτάσεις οι οποίες είχαν αντληθεί από πολλές πηγές και αφορούσαν τη Φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Τα προβλήματα με τη Φιλοσοφία του Αριστοτέλη είχαν ξεκινήσει από το 1210, όταν μεταφράστηκαν για πρώτη φορά στα λατινικά. Τι είδους προβλήματα, όμως, μπορούσε να έχει η Φιλοσοφία του Αριστοτέλη;
Η Φιλοσοφία «κοιτάει στα μάτια» τη Θεολογία
Εντός των πρώτων πανεπιστημίων, κατά τον 13ο αιώνα, ο Αριστοτέλης αποτελούσε τον μεγαλύτερο και πιο επιδραστικό φιλόσοφο. Δεν είναι τυχαίο ότι συχνά τον ανέγραφαν ως «ο Φιλόσοφος», σαν να μην υπήρχε άλλος. Σημαντικοί διανοητές, όπως ο Αλβέρτος ο Μέγας και ο Θωμάς ο Ακινάτης, επιχειρούσαν να δώσουν σημαντική πνοή στην ανάπτυξη της Φιλοσοφίας. Δεν αντιμετώπιζαν τη Φιλοσοφία απλώς ως θεραπαινίδα της Θεολογίας, αλλά επιχειρούσαν να την πάνε στα όριά της και να την εναρμονίσουν πλήρως με τη χριστιανική πίστη. Όπως συμβαίνει αρκετές φορές, τα αποτελέσματα υπερβαίνουν τα σχέδια των ανθρώπων, όχι όμως και τις προθέσεις τους.
Η Φιλοσοφία αναπτύχθηκε σε εντυπωσιακό βαθμό και άρχισε να έρχεται σε σύγκρουση με το δόγμα. Ο Αλβέρτος και ο Θωμάς αποτελούσαν διανοητές που δεν επιθυμούσαν να δουν τη Φιλοσοφία να απαγκιστρώνεται πλήρως από τη χριστιανική πίστη. Άλλοι καθηγητές Φιλοσοφίας, όμως, δίδασκαν φιλοσοφικές θέσεις που ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες από θεολογική σκοπιά. Αρκετές φορές δεν θεωρούσαν πρόβλημα να μην εναρμονίζονται συμπεράσματα της Φιλοσοφίας του Αριστοτέλη με τη Θεολογία. Αντιμετώπιζαν τα δύο πεδία ως παράλληλες δραστηριότητες που δεν ήταν απαραίτητο να συνδιαλέγονται. Αυτή η τακτική ήταν το περίφημο δόγμα της διπλής αλήθειας του Άραβα φιλοσόφου Αβερρόη. Όταν δύο αλήθειες έμοιαζαν να έρχονται σε σύγκρουση, δεν προσπαθούσαν να επιλύσουν την ασυμφωνία, αλλά δέχονταν τη συνύπαρξή τους. Επιχειρούσαν, μάλιστα, να δείξουν ότι οι θέσεις που προέκυπταν από την Αριστοτελική Φιλοσοφία δεν μπορούσαν να διαψευστούν μέσω της λογικής.
Ως αποτέλεσμα, κάποιοι φιλόσοφοι δίδασκαν θέσεις από τη Φυσική Φιλοσοφία του Αριστοτέλη, οι οποίες ήταν σε πλήρη αναντιστοιχία με τον χριστιανισμό. Για παράδειγμα, δίδασκαν ότι ο κόσμος είναι αιώνιος, γεγονός που απέκλειε τον ισχυρισμό ότι ο Θεός τον δημιούργησε κάποια συγκεκριμένη στιγμή, ότι η ψυχή είναι θνητή, σε αντίθεση με την αθανασία της ψυχής που υποστήριζε ο χριστιανισμός, ότι οι διαδικασίες στη φύση είναι απαράλλακτες, θέση που απαγόρευε στον Θεό να πραγματοποιεί θαύματα, ότι μια ιδιότητα ενός σώματος δεν μπορεί να υπάρχει ανεξάρτητα από την ύλη, θέση που ήταν ασυμβίβαστη με το μυστήριο της θείας ευχαριστίας κατά το οποίο το ψωμί και το κρασί μετατρέπονται σε σώμα και αίμα Χριστού. Επίσης, ορισμένοι δίδασκαν θέσεις όπως τον μονοψυχισμό του Άραβα φιλοσόφου Αβερρόη. Η Φιλοσοφία, επομένως, έμοιαζε να υπηρετεί μια διαφορετική οδό προς την αλήθεια κι αυτή η οδός είχε διαφορετική κατεύθυνση από εκείνη της χριστιανικής Θεολογίας.
Η απαγόρευση
Από το 1210 κι έπειτα στη Γαλλία οι αντιδράσεις των θεολόγων ήταν πολλές και έντονες. Επιβλήθηκαν διάφοροι περιορισμοί και κάποιες σποραδικές απαγορεύσεις διδασκαλίας της Φυσικής Φιλοσοφίας του Αριστοτέλη αλλά, όπως φαίνεται από τα βιβλία που διδάσκονταν οι φοιτητές στο Παρίσι, στα μέσα του 13ου αιώνα οι απαγορεύσεις ήταν εξαιρετικά αναποτελεσματικές. Στη δεκαετία του 1260 οι εντάσεις άρχισαν να κορυφώνονται και πάλι. Οι φιλόσοφοι, οι οποίοι δεν είχαν εκπαίδευση στη Θεολογία, υποστήριζαν ότι οι αρχές της Φιλοσοφίας αποτελούν αναγκαίες αλήθειες. Σ’ αυτή την περίπτωση, όμως, υπήρχε ένα σοβαρό πρόβλημα. Τι θα γινόταν αν οι αναγκαίες αλήθειες της Φιλοσοφίας έρχονταν σε αντίθεση με την εξ αποκαλύψεως αλήθεια του χριστιανισμού; Αν οι φιλόσοφοι ομολογούσαν ότι η αλήθεια που προκύπτει από τις μεθόδους τους είναι ενδεχομενική, τότε αυτό σήμαινε ότι η Φιλοσοφία αδυνατεί να βρει βέβαιες αλήθειες.
Η κατάσταση οξύνθηκε και το 1277 ο επίσκοπος του Παρισίου Ετιέν Ταμπιέ, μετά από σχετική έρευνα σε κείμενα Φιλοσοφίας, κατέληξε σε έναν κατάλογο που περιείχε συνολικά 219 φιλοσοφικές προτάσεις. Όλες αυτές κρίθηκαν ακατάλληλες για διδασκαλία. Μερικές από τις προτάσεις που καταδικάστηκαν δεν ήταν καν καταγεγραμμένες σε κείμενα, αλλά κάποιοι τις είχαν υποστηρίξει προφορικά σε διδασκαλίες. Οι προτάσεις που απαγορεύτηκαν είχαν κάποια κοινά στοιχεία. Το ένα ήταν ότι έρχονταν σε αντίθεση με τη Βίβλο. Το δεύτερο είναι ότι περιόριζαν την παντοδυναμία του Θεού και τη δυνατότητά Του να πράττει όπως νομίζει στον κόσμο.
Μια αναπάντεχη εξέλιξη
Μία από τις θέσεις του Αριστοτέλη ήταν ότι δεν μπορεί να υπάρχει κενό. Αυτό συνεπαγόταν ότι ο Θεός δεν θα μπορούσε, ακόμη και αν το ήθελε, να κινήσει ευθύγραμμα τον κόσμο προς κάποια κατεύθυνση. Για να το κάνουμε πιο σαφές, ο Αριστοτέλης είχε ορίσει την έννοια του τόπου/χώρου στη βάση των περιβάλλοντων σωμάτων. Από τη στιγμή που ο κόσμος δεν περιβάλλεται από κάτι, δεν γίνεται να καταλαμβάνει τόπο. Άρα δεν μπορεί να αλλάξει τόπο. Άρα δεν μπορεί να κινηθεί. Άρα δεν μπορεί να υπάρχει κάποιου είδους κενό έξω από τον κόσμο. Αυτή ήταν μια αριστοτελική θέση που προέκυπτε με βάση τη λογική και έθετε ξεκάθαρους περιορισμούς στον Θεό.
Οι περισσότερες φιλοσοφικές θέσεις σχετικά με την έννοια της κίνησης δεν αντιμετώπιζαν την κίνηση ως κάτι που υπάρχει ανεξάρτητα από τα σώματα. Οι φιλόσοφοι θεωρούσαν ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως κίνηση ενός αντικειμένου δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα σώμα που καταλαμβάνει διαδοχικές θέσεις και τις θέσεις που αφήνει τις καταλαμβάνουν άλλα σώματα. Η κίνηση, δηλαδή, δεν είναι κάποια οντότητα ανεξάρτητη από την ύλη. Στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Μπουριντάν (1295 - περ. 1358) υποστήριξε κάτι διαφορετικό. Είπε ότι η κίνηση είναι κάτι που υπάρχει μέσα σε ένα σώμα και είναι υπεύθυνη για την κίνησή του. Την ονόμασε «fluxusformae» (ροή μιας μορφής) και μ’ αυτόν τον τρόπο έδωσε λύση στο πρόβλημα του περιορισμού των δυνάμεων του Θεού. Καθώς η κίνηση ήταν κάτι που έβαλε ο Θεός στον κόσμο, τότε θα μπορούσε να φτιάξει κενό και να κινήσει τον κόσμο προς όποια κατεύθυνση ήθελε.
Τι συνέβη; Επειδή απαγορεύτηκε μια θέση που περιόριζε τον Θεό, δόθηκε η δυνατότητα στους φιλοσόφους να κάνουν οποιαδήποτε υπόθεση επιθυμούσαν. Μόνη προϋπόθεση ήταν να μην παραβιάζεται η παντοδυναμία του Θεού. Η υπόθεση, επομένως, ότι μπορεί να υπάρχει κενό γεννήθηκε επειδή απαγορεύτηκαν κάποιες άλλες θέσεις. Το συγκεκριμένο παράδειγμα μας φέρνει αντιμέτωπους με κάποια ενδιαφέροντα ιστορικά συμπεράσματα. Π,ρώτον, δείχνει πόσο πολύπλοκες είναι οι διαδικασίες μέσα από τις οποίες συγκροτείται η μελέτη της φύσης. Δεύτερον, μας δείχνει ότι οι ιδέες που προκύπτουν δεν είναι αναπόφευκτες αλλά εξαρτώνται απολύτως από τις ιστορικές συνθήκες. Τρίτον, βλέπουμε ότι στερεότυπα περί σκοτεινού Μεσαίωνα ή αιώνιας σύγκρουσης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας αποτυγχάνουν πλήρως να μας δώσουν πληρέστερες ιστορικές ερμηνείες.
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
