Ο Σκοτσέζος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ, στην αρχή του έργου του «Natural History of Religion» (1757), παρατηρεί ότι όσον αφορά τη θρησκεία «υπάρχουν δύο κυρίως ερωτήματα που τραβούν την πρωταρχική προσοχή μας, δηλαδή εκείνο σχετικά με τα θεμέλια της λογικής και εκείνο σχετικά με την προέλευση της ανθρώπινης φύσης». Ο Χιουμ υποθέτει ότι υπάρχει κάτι, η θρησκεία, που συγκροτείται κυρίως από πεποιθήσεις και για το οποίο μπορούμε να κάνουμε δύο ερωτήσεις: είναι δικαιολογημένες αυτές οι πεποιθήσεις και τι είδους φυσιοκρατική εξήγηση μπορούμε να προσφέρουμε για την εμφάνισή τους; Το πρώτο ερώτημα αφορά την ιστορία της θρησκείας αλλά και την ιστορία της σχέσης επιστημών και θρησκειών. Το δεύτερο ερώτημα ανήκει στη Φιλοσοφία της Θρησκείας. Η σχέση επιστημών και θρησκειών δεν έχει πάνω από δύο αιώνες ζωής και οι κατηγορίες τόσο της «επιστήμης» όσο και της «θρησκείας» αποτελούν ιστορικές επινοήσεις του δυτικού κόσμου. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να επιχειρήσει μια σύντομη ανατομία αυτής της σχέσης υπό το πρίσμα των γεγονότων των τελευταίων δύο μηνών.
Συναντήσεις στα σταυροδρόμια: Ένα σύντομο χρονικό
Στα μέσα Μαρτίου δόθηκε η εντολή να κλείσουν οι ναοί και να μην τελεστεί καμία λειτουργία με παρουσία πιστών. Πριν την οριστική απαγόρευση, ο πρωθυπουργός στο διάγγελμά του στις 11 Μαρτίου είχε σημειώσει: «Προσβλέπω στη στήριξη της ηγεσίας της Εκκλησίας στον κοινό σκοπό». Στο ίδιο διάγγελμα ανέφερε: «Ξέρω ότι η πίστη αρχίζει, συχνά, εκεί που τελειώνει η επιστήμη». Στις 13 Μαρτίου, η Ν. Κεραμέως, σε ερώτηση για το εάν θα κλείσουν και οι εκκλησίες, απάντησε: «Θα ακολουθήσουμε αυστηρά τις οδηγίες των ειδικών». Αξίζει να αναρωτηθούμε τι εννοούσε η υπουργός με τη λέξη «ειδικοί», καθώς οι ειδικοί επιστήμονες ήταν αρκετά σαφείς τι σημαίνει καραντίνα. Ακολούθησε συνέντευξη του πρωθυπουργού στις 15 Μαρτίου σε κυριακάτικη εφημερίδα, όπου σε παρόμοιο τόνο ανέφερε: «Καταλαβαίνω τη θεολογική διάσταση του θέματος. Περιμένω όμως τη συνεργασία της Εκκλησίας». Ομολογουμένως, υπάρχουν σημεία που προκαλούν μια σχετική αμηχανία. Εκεί που θα σταθούμε είναι η εσφαλμένη βεβαιότητα ότι η πίστη αρχίζει εκεί που τελειώνει η επιστήμη.
Οι συζητήσεις και οι διαμάχες στη δημόσια σφαίρα πήραν μεγάλη έκταση και δεν περιορίστηκαν αποκλειστικά στο κλείσιμο των ναών αλλά και στο μυστήριο της θείας κοινωνίας και κατά πόσο μεταδίδεται ένας ιός μέσω αυτής. Στις 9 Μαρτίου, η επίσημη ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου λέει: «Για τα μέλη της Εκκλησίας, η προσέλευση στη θεία ευχαριστία και η κοινωνία από το κοινό ποτήριο της ζωής ασφαλώς και δεν μπορεί να γίνει αιτία μετάδοσης ασθενειών, γιατί οι πιστοί όλων των εποχών γνωρίζουν ότι η προσέλευση στη θεία κοινωνία, ακόμη και εν μέσω πανδημίας, συνιστά αφενός μια έμπρακτη κατάφαση αυτοπαράδοσης στον ζώντα Θεό και αφετέρου τρανή φανέρωση αγάπης, η οποία κατανικά κάθε ανθρώπινο και ίσως δικαιολογημένο φόβο».
Σε όλο αυτό το διάστημα, οι κοινωνικές και πολιτικές πιέσεις ήταν τεράστιες. Η Ιερά Σύνοδος συνεδρίασε στις 16 Μαρτίου και κατέληξε σε μια απόφαση σύμφωνα με την οποία θα μπορούσε να τελεστεί η θεία λειτουργία για μία ώρα την Κυριακή. Τις σχετικές ανακοινώσεις μπορείτε να τις δείτε στο ecclesia.gr. Ο πρωθυπουργός δεν έλαβε υπόψη τη συγκεκριμένη απόφαση και έδωσε εντολή να κλείσουν οι εκκλησίες. Να σημειωθεί ότι, πριν τη συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου, είχε προηγηθεί ενημέρωση από τον εκπρόσωπο του υπουργείου Υγείας για τη διαχείριση του κινδύνου του κορωνοϊού Σωτήρη Τσιόδρα. Στο Διεθνές Πρακτορείο Εκκλησιαστικών Ειδήσεων «Ορθοδοξία» μπορείτε να δείτε ένα χρονικό του παρασκηνίου της απόφασης*.
Χαρακτηριστική ήταν η έκφραση ιεράρχη που δημοσιεύτηκε στο romfea.gr: «Αρνούμαστε τον ίδιο τον Χριστό με αυτή την απόφαση». Ο μητροπολίτης Σεραφείμ σημείωσε: «Είναι καθαρά θέμα πίστης και μεταφυσικής αναγωγής. Είναι δυνατόν από τη μετοχή στη θεία κοινωνία να προκύψει ψυχοσωματική ασθένεια; Δεν είναι δυνατόν». Ο μητροπολίτης Φθιώτιδος Συμεών τόνισε ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να ανησυχούν οι πιστοί για τη θεία λειτουργία και τη θεία κοινωνία αλλά και για όλα τα μυστήρια της Εκκλησίας λόγω του κορωνοϊού. Ο πατέρας Νεκτάριος Μουλατσιώτης σημείωσε: «Δύο χιλιάδες χρόνια και πλέον ποτέ δεν είχαμε κρούσμα μετάδοσης ασθένειας από τη θεία κοινωνία. Ιερείς που λειτουργούσαν στα νοσοκομεία με πάρα πολλές ασθένειες ποτέ δεν κόλλησαν κάποια ασθένεια». Πριν μία εβδομάδα δημοσιεύτηκε άρθρο στο orthodoxianewsagency.gr το οποίο ασκεί κριτική στις δηλώσεις του Ηλία Μόσιαλου, ο οποίος σε συνέντευξή του επισήμανε ότι η θεία κοινωνία «θα πρέπει να αποφευχθεί με τη σημερινή της μορφή μέχρι να έχουμε ασφαλές εμβόλιο». Το άρθρο λέει: «Να συσταθεί από την Εκκλησία επιστημονική ομάδα από ειδικούς και να μην αφήνουν δέκα άτομα άσχετα να αποφασίζουν τον τρόπο που θα ακολουθηθεί για τη λατρευτική ζωή των ορθοδόξων χριστιανών».
Αξίζει να αναφερθούμε και στην τοποθέτηση της καθηγήτριας Λοιμωξιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ελένης Γιαμαρέλλου, η οποία ανέφερε: «Αδίκως έχει δημιουργηθεί ένα τέτοιο θέμα. Η θεία κοινωνία είναι ένα μυστήριο. Όταν πηγαίνεις να λάβεις τη θεία κοινωνία, δεν την παίρνεις από συνήθεια, τη λαμβάνεις γιατί είναι σώμα και αίμα Χριστού. Ή το πιστεύεις και κοινωνείς κανονικά, ή δεν το πιστεύεις. Δεν υπάρχουν μεσοβέζικες λύσεις, κουταλάκια κ.λπ. Είμαι τελείως εναντίον αυτών [...] Τα άτομα που θέλουν να κοινωνήσουν δεν πρέπει να φοβούνται ότι από τη θεία κοινωνία μπορεί να μεταδοθεί ποτέ μικρόβιο». Η Ομοσπονδία Νοσοκομειακών Γιατρών αντέδρασε σημειώνοντας ότι η γνώμη της Ελ. Γιαμαρέλλου συνιστά παραπληροφόρηση της κοινής γνώμης σε σοβαρά θέματα δημόσιας υγείας.
Μεθοδολογικές αμφισημίες και η παγίδα της Ιστορίας
Είναι εμφανές ότι η πίστη δεν αρχίζει εκεί που τελειώνει η επιστήμη, όπως σημείωσε ο πρωθυπουργός. Αντιθέτως, είναι αρκετά πιο σύνθετη η κατάσταση. Όλα τα παραπάνω αποσπάσματα δείχνουν ότι οι εκπρόσωποι της Εκκλησίας επιχειρούν να συγκρουστούν με πολιτικές αποφάσεις που αντλούν τα επιχειρήματά τους από την επικράτεια των επιστημών. Τα επιχειρήματά τους, ωστόσο, ξεκινούν είτε από εσφαλμένες προκείμενες είτε από προκείμενες που ανήκουν σε ξένο ως προς τη θρησκεία πλαίσιο.
Τι ακριβώς απαντάει η Εκκλησία ως προς το μυστήριο της θείας κοινωνίας; Έχει δύο απαντήσεις. Η πρώτη είναι ότι δεν είναι δυνατόν το σώμα και αίμα του Χριστού να είναι φορέας ασθενειών. Δεν θα τοποθετηθούμε, γιατί είναι μια απάντηση συνεπής ως προς το δόγμα και βασίζεται αποκλειστικά στην πίστη. Η δεύτερη απάντησή της είναι ότι δεν έχει υπάρξει, έως τώρα, κανένα τέτοιο κρούσμα ιστορικά. Στα τέλη του 18ου αιώνα εκπονείται το «Πηδάλιο», το οποίο αποτελεί συλλογή κανόνων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Υπάρχει μια ερμηνευτική σημείωση του πατέρα Νικοδήμου που λέει το εξής: «Όθεν και ιερείς και αρχιερείς πρέπει εν καιρώ πανώλης να μεταχειρίζονται τρόπον εις το να μεταλαμβάνουν τους ασθενούντας ος τις να μη παραβαίνει τον παρόντα κανόνα τούτον, όχι βάλλοντες μέσα εις σταφίδα τον άγιον Άρτον, αλλά εις τι αγγείον ιερόν, και εκείθεν να τον λαμβάνουν ή οι μόρται, ή οι ασθενείς διά λαβίδος. Το δε αγγείον συν τη λαβίδι να βάνεται εις ξύδι και το οξύδι να ρίπτεται εις το χωνευτήριον, ή με όποιον άλλον τρόπον δυνηθώσι ασφαλέστερον και κανονικόν». Φαίνεται ότι σε καιρούς επιδημίας οι ιερείς έπαιρναν μέτρα προφύλαξης και απολύμαιναν το σκεύος του μυστηρίου. Σε μια εποχή με «λιγότερη» επιστήμη οι ιερείς ήταν εξαιρετικά προστατευτικοί απέναντι στο ποίμνιό τους. Η επίκληση στην Ιστορία δεν βοηθάει την Εκκλησία. Σε περιόδους επιδημιών, η θρησκευτικότητα αυξανόταν -κάτι απολύτως φυσιολογικό-, άρα και η μαζική προσέλευση στους ναούς. Μπορεί κανείς να ανατρέξει σε πλήθος ιστορικών πηγών που το πιστοποιούν. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι ασθένειες, όπως η πανώλη ή η γρίπη, εξαπλώνονται πιο γρήγορα σε συνθήκες συνάθροισης. Η Ιστορία δεν είναι σύμμαχος, επομένως, εκτός κι αν μπορεί κάποιος κατορθώσει να εντοπίσει τεκμήρια που να πιστοποιούν τους ισχυρισμούς της Εκκλησίας. Η Ιστορία έχει αυστηρές μεθόδους και το επιχείρημα «δεν αρρώστησε ποτέ κανείς» δεν μπορεί να έχει ισχύ χωρίς τα αντίστοιχα τεκμήρια.
Ας γίνουμε σ’ αυτό το σημείο μεθοδολογικά πιο αυστηροί. Ένα δόγμα που έχει επιλέξει να είναι ακίνητο στον χρόνο, και κανονικά δεν θα έπρεπε να απαντάει σε μια τέτοια κριτική, χρησιμοποιεί τον επαγωγικό συλλογισμό ότι η θεία κοινωνία δεν μπορεί να μολύνει κανέναν γιατί κανείς δεν έχει αρρωστήσει έως τώρα. Ο ισχυρισμός βασίζεται σε μια πλήρως αμφισβητήσιμη ιστορικότητα γιατί, όπως είπαμε, δεν γνωρίζουμε αν δεν έχει αρρωστήσει έστω και ένας. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η θρησκεία δανείζεται την επιστημονική και φιλοσοφική μέθοδο της επαγωγής και με αυτόν τον τρόπο επιχειρεί να προσδώσει επιστημονικότητα στο επιχείρημά της. Ωστόσο, εδώ είναι το μεγάλο λάθος της. Σε περιπτώσεις επαγωγικής τεκμηρίωσης αυτός που διατυπώνει τον ισχυρισμό οφείλει να αποδείξει ότι ισχύει ή δεν ισχύει η πρότασή του. Για παράδειγμα, η έκφραση «η θεία κοινωνία δεν μπορεί να αποτελεί πηγή μόλυνσης» βασίζεται σε μια καθαρά εμπειρική διαπίστωση. Η απόδειξη μιας εμπειρικής διαπίστωσης, όμως, έχει συγκεκριμένα κριτήρια και δεν είμαστε βέβαιοι ότι η Εκκλησία ή η Ιερά Σύνοδος θα ήθελαν να μπουν σε τόσο αφιλόξενα νερά. Για να το κάνουμε πιο σαφές, αν η Εκκλησία ισχυρίζεται πως δεν έχει υπάρξει ποτέ ούτε ένας άνθρωπος που να έχει νοσήσει από τη θεία κοινωνία, τότε αυτή πρέπει να αποδείξει ότι έχει δίκιο. Για να το αποδείξει, θα πρέπει να χρησιμοποιήσει επιστημονικά και ιστορικά τεκμήρια. Να σημειώσουμε, βεβαίως, ότι η εμπειρική τεκμηρίωση αποτελεί την πιο αδύναμη από όλες τις μεθόδους υποστήριξης του δόγματος. Η θρησκευτική πίστη συγκροτείται, πρωτίστως, βάσει επιχειρημάτων που υπερβαίνουν την εμπειρία και τον κτιστό κόσμο. Οι επιστήμες, από την άλλη, έχουν συγκεκριμένες θεωρίες για το πώς διαδίδεται ένας ιός, τις οποίες συγκροτεί μέσω εργαστηριακών ελέγχων και μαθηματικών μοντέλων. Επομένως, σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη μετάδοση ασθενειών η θρησκεία δεν είναι αρμόδια, αλλά η επιστήμη είναι.
Ποια είναι η αξία της ανθρώπινης ζωής;
Για να επιστρέψουμε στα ερωτήματα του Χιουμ, η απάντηση στο πρώτο από αυτά μπορεί να δοθεί μόνο αν αντιμετωπίσουμε τη θρησκεία ως ένα ιστορικό φαινόμενο που εμφανίστηκε σε συγκεκριμένες συνθήκες. Αν έχουμε κατά νου αυτή τη συνθήκη, τότε η δικαιολόγηση όσων αυτή πρεσβεύει θα πρέπει να υποκαθορίζεται πάντα από το ιστορικό πλαίσιο. Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, κάθε «θρησκεία» προβάλλει τον προβληματικό ισχυρισμό ότι αποτελεί καθολικό πρότυπο, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ένα σύνολο πρακτικών και πεποιθήσεων που ομαδοποιήθηκαν κάτω από ένα κοινό όνομα και διεκδίκησαν υπερβατική νομιμοποίηση. Με απλά λόγια, με βάση το πρώτο ερώτημα, η θρησκεία -γενικά κι αόριστα- δεν γίνεται να αποτελεί εξήγηση γιατί πρέπει ή δεν πρέπει να κλείσουν οι εκκλησίες. Επίσης, μια πιθανή απάντηση στην Ελ. Γιαμαρρέλου είναι ότι μπορούν να εφαρμοστούν και «μεσοβέζικες λύσεις», όπως τα κουταλάκια μίας χρήσης, χωρίς να υπονομεύεται η πίστη. Με βάση το δεύτερο ερώτημα, ακριβώς επειδή δεν μπορεί να δοθεί ένας ορισμός της θρησκείας -η πολλαπλότητα και μόνο των θρησκειών αρκεί για να μας πείσει-, αυτό που θα μπορούσαμε να απαντήσουμε στην Εκκλησία είναι ότι η αλήθεια της δεν αποτελεί αλήθεια για κάποιον που δεν είναι πιστός. Δεν είναι κακό να συμπεριφερθεί με βάση αυτή την πραγματικότητα.
Επίσης, για να διευκολύνουμε και την πολιτική ηγεσία, δεν είναι υποχρεωμένο ένα κοσμικό κράτος να πάρει αποφάσεις προϋποθέτοντας ότι μία θρησκεία πρεσβεύει την αλήθεια και όλες οι άλλες κάνουν λάθος. Άλλο πράγμα ο σεβασμός στην πίστη ενός ανθρώπου και διαφορετικό η αναγνώριση της πίστης του ως προνομιακής έναντι άλλων. Γιατί; Γιατί με όρους Φιλοσοφίας της Θρησκείας, η κατηγορία της θρησκείας δεν αποτελεί μέρος της φυσιολογίας μας. Δεν είναι καν σαφές τι είναι, πέρα από μια κατηγορία που επινοήσαμε για να μας υπερβαίνει. Άλλωστε, συχνά τίθεται το ερώτημα: μπορεί να υπάρχει πίστη χωρίς θρησκεία;
Πριν τον 18ο αιώνα, η μελέτη της φύσης υποκαθοριζόταν σε απόλυτο βαθμό από θρησκευτικές αντιλήψεις για το πώς είναι ο κόσμος. Στη νεωτερικότητα, όμως, η θρησκεία δεν δύναται να υποκαθορίζει τα ευρήματα των επιστημών. Η αλλαγή της ιστορικής συνθήκης είναι και ο λόγος που, πλέον, οι θρησκείες έχουν την αγωνία να είναι συμβατές με τις επιστήμες και όχι το ανάποδο. Η κατανόηση της ιστορίας αυτής της σχέσης δεν πρόκειται να επιλύσει τις διαφορές τους. Ωστόσο, μπορεί να μας βοηθήσει να αποφεύγουμε περιττές συγκρούσεις. Επίσης, η άκριτη χρήση των κατηγοριών της «επιστήμης» και της «θρησκείας», χωρίς να έχουμε επίγνωση των ορίων τους, μπορεί να οδηγήσει στην εσφαλμένη εντύπωση ότι υπάρχει κοινό πεδίο συζήτησης. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι και τα δύο μέρη να αντιληφθούν ότι πρέπει να συνδιαλέγονται με συγκεκριμένους όρους, που θα αναδεικνύουν ότι μιλούν διαφορετικές γλώσσες, έχουν διαφορετικούς σκοπούς, αλλά μπορούν, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, να διαχειριστούν από κοινού τα προβλήματα της κοινωνίας. Η πανδημία του SARS-CoV-2, ωστόσο, αποκάλυψε ότι σ’ αυτό ακριβώς το σημείο υπάρχει μια θεμελιώδης σύγκρουση. Ποια είναι η αξία της ανθρώπινης ζωής για την επιστήμη και ποια για τη θρησκεία; Από τη στιγμή που, σύμφωνα με τη χριστιανική πίστη, το ανθρώπινο πεπρωμένο εκτείνεται σε μια επικράτεια ευρύτερη από εκείνη της επιστήμης, ο ορίζοντας των αποφάσεων είναι αναπόφευκτα διαφορετικός. Η αξία και το νόημα της ζωής αποτιμώνται διαφορετικά, άρα διαφορετικά θα αποτιμηθεί και η προοπτική της προστασίας και της ευημερίας της. Ακόμα κι αν αυτό συγκαλύπτεται από την ψευδεπίγραφη οικειοποίηση της επιστημονικής αντικειμενικότητας. Όμως, σε μια σύγχρονη κοινωνία, αρμόδια να αποφασίσει για την αξία και το νόημα της ζωής δεν είναι ούτε η θρησκεία ούτε η επιστήμη. Όπως είχε σημειώσει ο φιλόσοφος Λούντβιχ Βιτγκενστάιν: «Αισθανόμαστε πως, ακόμη κι αν δοθούν απαντήσεις σε όλες τις δυνατές επιστημονικές ερωτήσεις, τα προβλήματα της ζωής μας δεν τα έχουμε καν αγγίξει». Μέσα από την ιστορική συνθήκη της πανδημίας καλούμαστε να επινοήσουμε εκ νέου τους εαυτούς μας επαναξιολογώντας όσα θεωρούμε ότι αποτελούν συγκροτητικά στοιχεία της ύπαρξής μας και απαντώντας σε ένα από τα πιο παλιά ερωτήματα: ποιος δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή;
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
