Ένας άντρας ξαπλωμένος σε ένα ντιβάνι και πίσω του μια αναλύτρια γνωρίζει πάντα λιγότερα από τον ίδιο τον αναλυόμενο. Δύο άτομα κάθονται στις βολικές τους πολυθρόνες το ένα απέναντι στο άλλο και, αφού έχουν συζητήσει για τις προσβολές πανικού που ταλαιπωρούν το πρώτο, το άτομο με την ειδικότητα του ψυχοθεραπευτή τού μαθαίνει κάποιες ασκήσεις για τη διαχείριση των προσβολών. Μια ερευνήτρια φοράει τη λευκή της ρόμπα και μπαίνει σε ένα δωμάτιο γεμάτο άσπρους αρουραίους, αναθρεμμένους για να γίνουν πειραματόζωα. Ένα άτομο μπαίνει σε ένα δωμάτιο με ένα χαμηλό τραπέζι στο οποίο κάθεται ένα παιδί και του δίνει κάποιους κύβους να ανακατατάξει. Τι σχέση έχουν όλα τα παραπάνω παραδείγματα με την Ψυχολογία; Είναι όλες οι παραπάνω περιπτώσεις εφαρμογές της Ψυχολογίας; Αν ναι, ποια είναι η διαφορά τους;
Η σημασία των απαντήσεων στα ερωτήματα που θέσαμε προηγουμένως κρίνεται εξέχουσας σημασίας για δύο λόγους. Ο πρώτος αφορά την αποστιγματοποίηση της Ψυχοθεραπείας και την ολοένα αυξανόμενη τάση να στρέφονται οι άνθρωποι στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Ο δεύτερος αφορά τη συχνή παρανόηση σχετικά με το τι είναι η Ψυχοθεραπεία και τι η Ψυχολογία. Οι πιο συχνές παρανοήσεις αφορούν δύο διαστάσεις του πεδίου της Ψυχολογίας και οφείλουμε να τις διευκρινίσουμε και να τις κατανοήσουμε πριν αναφερθεί οτιδήποτε άλλο. Πρώτον, η Ψυχοθεραπεία δεν είναι Ψυχανάλυση. Δεύτερον, η Ψυχολογία δεν είναι μόνο Ψυχοθεραπεία. Η πιο συχνή παρανόηση, λοιπόν, είναι πως κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση είναι ταυτόχρονα και Ψυχανάλυση και, κατ’ επέκταση, ότι το μόνο που κάνει η Ψυχολογία είναι η Ψυχοθεραπεία. Γιατί, όμως, αυτό κρίνεται ως προβληματικό για το πεδίο της Ψυχολογίας; Μια απάντηση μπορεί να προσεγγιστεί αφού διευκρινίσουμε τις έννοιες Ψυχανάλυση, Ψυχοθεραπείακαι Ψυχολογία.
Αρχικά, η Ψυχανάλυση φυσικά και μπορεί να είναι ψυχοθεραπευτική προσέγγιση, αλλά δεν είναι η μόνη. Η Ψυχανάλυση διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Ζίγκμουντ Φρόιντ προκειμένου να αναφερθεί στη διαμόρφωση του ανθρωπίνου ψυχισμού. Υπό αυτό το πρίσμα, και σε περιπτώσεις που αναφερόμαστε ξεκάθαρα σε ανάλυση, αυτό δεν συνεπάγεται αναγκαστικά μια πιο συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση που στόχο έχει τη διευθέτηση της ψυχολογικής δυσφορίας. Οι στόχοι της εκάστοτε ψυχαναλυτικής προσέγγισης μπορεί να διαφέρουν, αλλά ευσύνοπτα μπορούν να περιγραφούν ως η προσπάθεια απόδοσης νοήματος στην ολότητα της συνειδητής και ασυνείδητης ανθρώπινης δραστηριότητας.
Η Ψυχοθεραπεία φυσικά και μπορεί να χρησιμοποιήσει εργαλεία της Ψυχανάλυσης, αλλά δεν στοχεύει πάντα σε μια ευρύτερη κατανόηση των μη συνειδητών πτυχών της ανθρώπινης δραστηριότητας. Στόχος της Ψυχοθεραπείας είναι η διευθέτηση συγκεκριμένων ψυχολογικών δυσκολιών και προβλημάτων που δυσχεραίνουν την καθημερινότητα του ατόμου. Ήδη αναφέρθηκε ότι μια ψυχοθεραπευτική προσέγγιση μπορεί να χρησιμοποιήσει εργαλεία της ψυχανάλυσης. Αυτό όμως δεν είναι νόμος. Η γνωσιοσυμπεριφοριστική προσέγγιση αρνείται (είτε μεθοδολογικά είτε οντολογικά) την ύπαρξη της συνείδησης και, επομένως, ασυνείδητων διαδικασιών, με αποτέλεσμα τα εργαλεία που χρησιμοποιεί να στοχεύουν στην πιο άμεση επίλυση και διαχείριση της ψυχικής δυσφορίας. Η γνωσιοσυμπεριφοριστική προσέγγιση, για παράδειγμα, ακριβώς λόγω της συγκεκριμένης στοχοθεσίας, ενδείκνυται σε περιπτώσεις διαχείρισης άγχους, θυμού κ.ά., χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποκτά το βάθος της ψυχαναλυτικής διαδικασίας. Κάθε άλλο, μάλιστα, καθώς έχει περιορισμένο χρονοδιάγραμμα σε αντίθεση με την Ψυχανάλυση, που απαιτεί χρόνια δέσμευση.
Φυσικά, η Ψυχανάλυση και ο Γνωσιοσυμπεριφορισμός δεν είναι οι μόνες προσεγγίσεις των οποίων τα εργαλεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην Ψυχοθεραπεία. Αντίστοιχες προσεγγίσεις είναι η Συστημική Ψυχοθεραπεία, που δίνει έμφαση στην οργάνωση του συστήματος μέρος του οποίου είναι ο κάθε άνθρωπος, με απλούστερη μονάδα ανάλυσης τη σχέση μεταξύ των ατόμων και όχι απλά τα άτομα, η Gestalt ή Μορφολογική Ψυχοθεραπεία, που δίνει έμφαση στην προσωπικότητα του ανθρώπου ως όλου και τον τρόπο που αντιλαμβάνεταιτην ύπαρξή του, η Κλινική Ψυχολογία που εστιάζει στην ψυχοπαθολογία και στις ψυχικές διαταραχές και είναι άμεσα συνυφασμένη με την Ψυχιατρική από άποψη εργαλείων, μεθόδων και θεωριών. Η απαρίθμηση φυσικά δεν τελειώνει εδώ, αλλά οι ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που αναφέρθηκαν ως παράδειγμα είναι ενδεικτικές για το εύρος των θεωριών που χρησιμοποιεί η Ψυχοθεραπεία από τις πιο ψυχαναλυτικές - ψυχοδυναμικές, τις γνωσιοσυμπεριφοριστικές και τις πιο ανθρωπιστικές - υπαρξιακές προσεγγίσεις που μπορεί να ακολουθήσει η εκάστοτε ειδικός. Το πιο λογικό ερώτημα είναι ποια είναι η κατάλληλη θεραπεία για την κάθε περίπτωση· αλλά η απάντηση δεν είναι ούτε εύκολη ούτε καθολική και, συχνά, υφίστανται αλληλοεπικαλύψεις μεταξύ των προσεγγίσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Συστημική Ψυχοθεραπεία, που, ανάλογα με το αναπτυξιακό επίπεδο του ατόμου ή ακόμη και το στάδιο της Ψυχοθεραπείας, δύνανται να ακολουθηθούν διαφορετικές προσεγγίσεις, από τον Γνωσιοσυμπεριφορισμό στις αρχές της θεραπείας μέχρι την Ψυχανάλυση σε ύστερα στάδια. Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να γίνει κατανοητή και η διαφορά της Ψυχοθεραπείας με την Ψυχανάλυση, που συχνά χρησιμοποιούνται εναλλάξ. Η Ψυχανάλυση ως θεωρία είναι πλήρως ασύμβατη με τον Γνωσιοσυμπεριφορισμό. Κατά την καθαρά αναλυτική διαδικασία δεν δύναται η χρήση άλλων εργαλείων, ενώ η Ψυχοθεραπεία δύναται να χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε εργαλεία θεωρεί χρήσιμα.
Κάθε Ψυχοθεραπεία λοιπόν, αν και εμφανίζει στοιχεία αλληλοεπικάλυψης, δεν είναι Ψυχανάλυση και η Ψυχανάλυση δεν είναι πάντα ψυχοθεραπεία. Η Ψυχολογία τότε τι είναι; Όλα τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στην αρχή εντάσσονται στο πεδίο της Ψυχολογίας. Εντάσσονται δηλαδή η Ψυχανάλυση -αν και κάποιοι θεωρούν ότι είναι πεδίο από μόνη της- και η Ψυχοθεραπεία, που αναφέρθηκε, η Συμβουλευτική, η οποία είναι συγγενική με την Ψυχοθεραπεία, αλλά με διαφορές στην παρέμβαση και τη στοχοθεσία, αν και εκεί παρατηρείται αλληλοεπικάλυψη, η εργαστηριακή έρευνα, είτε νευροεπιστημονικής φύσης είτε η μελέτη των γνωστικών διαδικασιών με πειράματα και παρατήρηση. Φυσικά, αυτά αποτελούν την Εφαρμοσμένη Ψυχολογία. Η Ψυχολογία όμως δεν εξαντλείται στους εφαρμοσμένους κλάδους. Υπάρχει ένα πλήθος θεωριών, στις οποίες ανήκουν και όσες αναφέρθηκαν (Ψυχανάλυση, Συμπεριφορισμός, Μορφολογική Ψυχολογία και πολλές ακόμα), ενώ ταυτόχρονα υπάρχει μια αυξανόμενη ενασχόληση με την Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Ψυχολογίας εν γένει. Αυτό φυσικά δεν εκπλήσσει, αφενός λόγω της δυσκολίας διαχωρισμού των υποπεδίων και αφετέρου λόγω της απουσίας αναστοχασμού που παρατηρείται στο πεδίο. Υπό αυτό το πρίσμα η Ψυχολογία δεν είναι μόνο η Ψυχοθεραπεία.
Τι είναι λοιπόν η Ψυχολογία και γιατί υπάρχει αυτή η σύγχυση; Η απάντηση δεν είναι εύκολη· είναι, όμως, προσεγγίσιμη. Η Ψυχολογία είναι ένα πεδίο με ιδιάζοντα χαρακτηριστικά που οφείλονται αφενός στην ιδιαιτερότητα του γνωστικού αντικειμένου (τα ψυχολογικά και νοητικά φαινόμενα, η δραστηριότητα, η προσωπικότητα και ο ψυχισμός) και αφετέρου στην ιδιαιτερότητα της ιστορικής ανάπτυξης του πεδίου. Αν και τα ερωτήματα δεν θα σταματήσουν να τίθενται, το βασικότερο ζήτημα είναι το ευρύ κοινό και οι άμεσα ενδιαφερόμενοι να γνωρίζουν τα χαρακτηριστικά και τις διαφορές των ψυχοθεραπευτικών πλαισίων στα οποία εμπλέκονται.
Νικόλ Σαρλά απόφοιτη Τμήματος Ψυχολογίας, μεταπτυχιακή φοιτήτρια του Προγράμματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
