Τους τελευταίους δύο μήνες, μετά την κήρυξη πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, έχουμε εξοικειωθεί με εικόνες των επαγγελματιών Υγείας να φορούν ολόσωμες στολές και χειρουργικές μάσκες. Η αλήθεια είναι ότι δημιουργούν ένα πρόσθετο άγχος, αλλά είναι αποτελεσματικές στον περιορισμό της εξάπλωσης της επιδημίας. Ωστόσο, αυτού του είδους οι πρακτικές προστασίας δεν είναι τόσο πρόσφατες όσο νομίζουμε. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, όταν η επιδημία της βουβωνικής πανώλης ρήμαξε τη δυτική Ευρώπη, οι γιατροί σκέφτηκαν με παρόμοιο τρόπο και φορούσαν ένα ιδιαίτερο περίβλημα. Ο σκοπός του ήταν να τους προφυλάξει από το μίασμα, από τον «κακό αέρα» όπως τον έλεγαν, που θεωρούσαν ότι μετέφερε την ασθένεια. Αυτό το εντυπωσιακό κοστούμι ήταν φτιαγμένο από δέρμα ή ήταν ένδυμα αλειμμένο με κερί. Το πάνω μέρος είχε μεγάλα κρυστάλλινα γυαλιά και ένα μακρύ ράμφος πουλιού, το οποίο περιείχε αρωματικά μπαχαρικά (όπως καμφορά, μέντα, γαρίφαλο και μύρο), αποξηραμένα άνθη (όπως τριαντάφυλλα ή γαρίφαλα) ή ένα σφουγγάρι με ξίδι. Θεωρούσαν ότι οι έντονες μυρωδιές τους ήταν ικανές να αντιμετωπίσουν τη μετάδοση του μιάσματος.
Ο μελετητής Τζ.Λ. Τάουνσεντ αναφέρει ότι οι γιατροί της πανούκλας είχαν μαζί τους ένα ραβδί για να δίνουν οδηγίες. Διέταζαν, για παράδειγμα, τα σπίτια που είχαν χτυπηθεί από την ασθένεια να τα γεμίσουν με αράχνες και βατράχους για να «απορροφήσουν τον αέρα». Επίσης, έδιναν εντολές σε όσες και όσους είχαν μολυνθεί να εισπνεύσουν αέρα μέσα από μπουκάλια, να κάνουν λουτρά ούρων, να πάρουν καθαρτικά ή διεγερτικά. Με τα ίδια ραβδιά έπαιρναν τους σφυγμούς των ασθενών, τους αφαιρούσαν τα ρούχα και απέτρεπαν τους αρρώστους να τους πλησιάσουν σε κοντινή απόσταση. Το ραβδί, δηλαδή, λειτουργούσε και ως εργαλείο κοινωνικής απόστασης. Όσο παράδοξη κι αν φαίνεται αυτή η στολή, πάντως, δεν ήταν εντελώς ανώφελη. Τα μπαχαρικά στο ράμφος και το γεγονός ότι το ένδυμα έφτανε έως τον αστράγαλο προσέφεραν μερική προστασία από διάφορα μικρόβια. Η επινόηση της στολής των γιατρών της πανούκλας αποδίδεται στον Γάλλο γιατρό Σαρλ Ντε Λορμ (1584 - 1678), ο οποίος την ανέπτυξε κατά το έτος 1619. Έως το 1636 είχε γίνει αρκετά δημοφιλής στη δυτική και βόρεια Ευρώπη. Η στολή έγινε πραγματικά μέρος της ευρωπαϊκής Ιστορίας μετά την πανούκλα του 1656, εξαιτίας της οποίας πέθαναν περίπου 500.000 άνθρωποι στη Ρώμη και τη Νάπολη. Οι γιατροί υποχρεώθηκαν από τα δημοτικά συμβούλια να φορούν αυτές τις στολές.
Από τη στιγμή που το συγκεκριμένο κοστούμι το φορούσαν όλοι οι γιατροί που αντιμετώπιζαν την πανούκλα, έγινε αναπόσπαστο μέρος της συλλογικής φαντασίας στη δυτική Ευρώπη του 17ου και του 18ου αιώνα και απέκτησε ιδιαίτερη συμβολική σημασία. Η εμφάνιση ενός γιατρού ενδεδυμένου με αυτή την ομολογουμένως μακάβρια ένδυση στο κατώφλι ενός σπιτιού σήμαινε ότι ο θάνατος ήταν κοντά. Ήταν τόσο συνηθισμένο θέαμα στη Βενετία, που το κοστούμι έγινε στολή στο καρναβάλι. Επίσης, ενέπνευσε τη δημιουργία του χαρακτήρα του γιατρού στην Commedia dell’ Arte (τον Medico Della Pesta), την περίφημη ιταλική λαϊκή κωμωδία με αυτοσχεδιασμούς. Έγινε, δηλαδή, ένα σύμβολο της θνητής φύσης του ανθρώπου αλλά και του εορτασμού της ζωής.
Μία από τις ενδιαφέρουσες εικόνες των γιατρών στην περίοδο της πανώλης είναι ένα οικόσημο που ανήκει στον Θίοντορ Ζβίνγκερ III (1658 - 1724), έναν Ελβετό γιατρό και απόγονο του Θίοντορ Ζβίνγκερ I (1533 - 1588), του Ελβετού γιατρού και ουμανιστή που έγραψε το εμβληματικό «Theatrum Humanae Vitae». Ο ιστορικός Χέλμουτ Ζέντελμαγιερ το είχε περιγράψει ως «ίσως την πιο ολοκληρωμένη συλλογή γνώσης που συνέταξε ένας άνθρωπος στην πρώιμη νεότερη περίοδο». Ο πίνακας δείχνει έναν γιατρό στην αριστερή πλευρά του θυρεού και έναν άνθρωπο με περιλαίμιο στη δεξιά πλευρά. Ενδεχομένως να αναπαριστά τις ιατρικές και διανοητικές παραδόσεις της οικογένειας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτυπώνει ένα είδος δυισμού, όπου η μυστηριώδης φύση του ανθρώπου - πουλιού, που έρχεται αντιμέτωπος με τον θάνατο, συνυπάρχει με εκείνη του ανθρώπου - διανοητή.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η φωτογραφία που τραβήχτηκε στο Ποβέλια, ένα μικρό βενετσιάνικο νησί το οποίο, για περισσότερο από έναν αιώνα από το 1793, λειτούργησε ως καραντίνα πανούκλας (και ενδεχομένως τάφος) για περίπου 160.000 ανθρώπους. Σύμφωνα με το έργο «On the History of Social Hygiene» (1904) του Θίοντορ Βέιλ -όπου αρχικά εκτυπώθηκε-, η φωτογραφία δείχνει έναν άνδρα να φοράει μια από τις μάσκες πανούκλας του 17ου αιώνα, η οποία βρέθηκε στο νησί το 1889. Ο διπλανός του κρατά ένα σίδερο το οποίο χρησιμοποιούσαν για να απολυμαίνουν τις επιστολές που έφταναν ή έφευγαν από το νησί. Το ερώτημα είναι: ο άνθρωπος στα δεξιά προσπαθεί πραγματικά να προστατευτεί φορώντας αυτήν τη μάσκα; Μήπως είναι απλώς μια στιγμή διασκέδασης ή επίδειξης αρχαίων ευρημάτων;
Μέσα από τις εικόνες, συγκεκριμένα ιστορικά επεισόδια γίνονται μέρος μιας ευρύτερης συλλογικής μνήμης. Αυτές οι εικόνες έχουν τη συμβολική δύναμη να μεταφέρουν νοήματα που υπερβαίνουν την ιστορικότητά τους, αλλά, ταυτόχρονα, υποκαθορίζονται από την Ιστορία. Η απεικόνιση μιας στολής έγινε σύμβολο ζωής και θανάτου. Έγινε σύμβολο της προσπάθειας των ανθρώπων να εμποδίσουν τον θάνατο όταν ήρθε στο κατώφλι της πόρτας τους. Ταυτόχρονα, όμως, απέκτησε συμβολική διάσταση και η ίδια η επιστημονική πρακτική. Η απεικόνιση της συγκεκριμένης ενδυμασίας συμβολίζει την ύπαρξη ενός τελετουργικού που είχε στόχο την καταπολέμηση μιας ασθένειας. Το τελετουργικό απαιτούσε την ένδυση με μια συγκεκριμένη στολή και την εφαρμογή όλων των πρακτικών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Κάθε τελετουργικό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την ολοκλήρωση μιας συγκεκριμένης διαδρομής. Εν προκειμένω, η διαδρομή καλύπτει την απόσταση από την ασθένεια στη θεραπεία. Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στη διεξαγωγή πειραμάτων, η διαδρομή είναι η απόσταση ανάμεσα στον άνθρωπο και στη φύση. Κάθε τελετουργικό, το οποίο ανήκει σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, αποτελεί μια ανθρωπολογική επινόηση κατά την οποία γεφυρώνονται αποστάσεις. Οι απεικονίσεις και φωτογραφίες των τελετουργικών, επομένως, είναι αυτές οι συμβολικές γέφυρες που αποδίδουν νόημα στις ιστορικές αποστάσεις. Είναι οι γέφυρες που μας θυμίζουν ότι έχουμε κάτι κοινό με τα ιστορικά υποκείμενα διαφορετικών τόπων και εποχών. Είναι γέφυρες που μας θυμίζουν ότι, ακόμη και σε συνθήκες απομόνωσης, υπάρχει μια φαντασιακή σύνδεση με τον «άλλο» κι αυτή η σύνδεση δεν έχει τίποτα μεταφυσικό, τίποτα υπερφυσικό.
Δημήτρης Πετάκος
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
