Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
20 °C
18.2°C22.0°C
1 BF 47%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
18 °C
14.7°C21.2°C
2 BF 57%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
16.0°C19.4°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
18.8°C21.5°C
1 BF 61%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
15 °C
14.9°C18.4°C
2 BF 63%
Συμφορές και ανθρώπινες προκαταλήψεις
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Συμφορές και ανθρώπινες προκαταλήψεις

Θεωρίες συνωμοσίας: Μια σύνοψη

Δυο φίλες κάθονται στο τραπέζι ενός εστιατορίου κρατώντας μια νυχτερίδα, την οποία τρώνε μέσα σε λίγα λεπτά. Το βίντεο κυκλοφόρησε από πολλούς ως η απόδειξη ότι ο νέος κορωνοϊός προήλθε από την κατανάλωση νυχτερίδων στην Κίνα. Αν και η προέλευση του ιού είναι ακόμη αντικείμενο έρευνας, είναι πράγματι πιθανό να προήλθε από νυχτερίδες ή άλλα άγρια ζώα, τα οποία πωλήθηκαν παράνομα σε κάποια αγορά της επαρχίας Ουχάν. Ωστόσο, το συγκεκριμένο απόσπασμα βιντεοσκοπήθηκε το 2016 στη Μικρονησία και όχι στην Κίνα. Το παράδειγμα είναι ενδεικτικό του πώς μια ανακριβής πληροφορία, πιθανόν όχι και τόσο σημαντική για τους περισσότερους, μπορεί να διακινηθεί ακόμα και από μεγάλα και αξιόπιστα μέσα. Όχι τυχαία, η διακίνηση τέτοιων πληροφοριών, στην οποία εμπλέκονται συχνά συνωμοσιολόγοι και ακροδεξιοί, χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει και να καλλιεργήσει ρατσιστικές απόψεις.

Στους αντίποδες αυτών των απόψεων, ή με αφορμή αυτές, στέκονται ποικίλα σενάρια συνωμοσίας που κάνουν λόγο για μια «κατασκευασμένη» επιδημία, η οποία δημιουργήθηκε για να πλήξει οικονομικά την Κίνα. Παραλλαγές αυτού του σεναρίου είναι ότι βρισκόμαστε μπροστά σε ένα είδος βιολογικού πολέμου, το οποίο χρησιμοποιείται κατά το δοκούν ώστε να πληγούν διάφορες χώρες, να μειωθεί ο παγκόσμιος πληθυσμός ή για να δοκιμαστούν τεχνικές μαζικού περιορισμού των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, επειδή μια τέτοια πρακτική μπορεί να έχει περισσότερα από ένα οφέλη, πολλοί υποστηρίζουν ότι η επιδημία κατασκευάστηκε από φαρμακευτική εταιρεία για να κερδίσει στη συνέχεια από την πώληση του εμβολίου, το οποίο έχει ήδη κατασκευάσει. Φυσικά, στην εξάπλωση αυτής της επιδημίας παίζει ρόλο και η νέα τεχνολογία 5G, η οποία, εκτός από τις φυσικές καταστροφές που μπορεί να προκαλέσει, εξασθενεί το ανοσοποιητικό και αφήνει τους ανθρώπους εκτεθειμένους. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή της ιστορίας, η επαρχία Ουχάν ήταν η πρώτη περιοχή στην οποία δοκιμάστηκε η τεχνολογία και... ιδού τα αποτελέσματα!

Η ταυτόχρονη μελέτη αυτών των θεωριών συνωμοσίας δείχνει τις αντιφάσεις που παρουσιάζουν μεταξύ τους, αλλά μπορεί κανείς να βρει και αποδείξεις που διαψεύδουν την καθεμιά ξεχωριστά. Για παράδειγμα, η επαρχία Ουχάν δεν είναι η μόνη επαρχία στην Κίνα ή στον κόσμο όπου δοκιμάζεται η τεχνολογία 5G και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η τεχνολογία αυτή είναι επιβλαβής στον άνθρωπο. Επιπλέον, η φαρμακευτική εταιρεία που φέρεται να δημιούργησε τον ιό προκειμένου να πουλήσει το εμβόλιο πράγματι κάνει έρευνες για τις επιπτώσεις ενός κορωνοϊού, αλλά ενός που προσβάλλει τα πουλερικά και τους χοίρους, όχι τους ανθρώπους. Σε ό,τι αφορά τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, αυτές θα είναι μεγάλες, σίγουρα όμως δεν περιορίζονται στην Κίνα, αλλά εκτείνονται σε όλες σχεδόν τις οικονομίες του κόσμου, ακόμα και τις πιο ισχυρές, όπως αυτές της Ιταλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Τέλος, σύμφωνα με άρθρο της «Washington Post», ειδικοί από τις ΗΠΑ επισημαίνουν ότι το γονιδίωμα του ιού δεν δείχνει να είναι τεχνητό, ενώ, σύμφωνα με τον καθηγητή του ΜΙΤ Vipin Narang, ο νέος κορωνοϊός θα ήταν ένα πολύ αποτυχημένο βιο-όπλο διότι έχει χαμηλή θνησιμότητα και μεγάλη μεταδοτικότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι με τη βιοτεχνολογία έχουμε τη δυνατότητα να πειραματιστούμε με ιούς στο εργαστήριο και να κατανοήσουμε τον τρόπο που αυτοί προσβάλλουν τους οργανισμούς και την αντιμετώπισή τους μόλις τις τελευταίες μερικές δεκαετίες. Αντιθέτως, ιστορικά η ανθρωπότητα έχει αντιμετωπίσει πολλές σοβαρότατες επιδημίες τα τελευταία, τουλάχιστον, 2.000 χρόνια. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του λοιμού στην αρχαία Αθήνα, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, της μαύρης πανώλης τον 14ο αιώνα και της μεγάλης πανώλης του 1665 που έπληξε το Λονδίνο. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας, ο Νεύτων άφησε το πανεπιστήμιο και επέστρεψε στο σπίτι του, όπου αφιερώθηκε στη συγγραφή του επιστημονικού του έργου.

Γνωστικές προκαταλήψεις

Γιατί, παρά τα στοιχεία, οι άνθρωποι καταφεύγουν σε σενάρια συνωμοσίας και είναι πρόθυμοι να δεχτούν οποιαδήποτε πληροφορία όσο ανακριβής κι αν είναι; Η απάντηση βρίσκεται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, παρ’ όλο που η συμπεριφορά μας διαμορφώνεται σε μεγάλο βαθμό και από περιβαλλοντικούς παράγοντες (αυτό που συχνά ονομάζουμε σημεία των καιρών).

Συχνά καλούμαστε να επεξεργαστούμε μια νέα πληροφορία ή να πάρουμε μια απόφαση βασιζόμενοι σε πολλές πληροφορίες και παραμέτρους. Σε πολλές περιπτώσεις ο όγκος των πληροφοριών που πρέπει να επεξεργαστούμε είναι πολύ μεγάλος και απαιτούνται γνώσεις, διερεύνηση και χρόνος για να τις αξιολογήσουμε. Όταν αντιμετωπίζουμε κρίσιμες καταστάσεις, απειλές ή/και μεγάλες καταστροφές, βρισκόμαστε συχνά μπροστά στο άγνωστο. Είναι λοιπόν ευκολότερο, και πολλές φορές αποτελεσματικότερο, να αναζητούμε μοτίβα σ’ αυτές τις πληροφορίες τα οποία μας βοηθούν να τις βάλουμε σε μια τάξη. Τα μοτίβα αυτά μπορεί να καθορίζονται από τις ήδη διαμορφωμένες γνώσεις μας, τις προτιμήσεις, το κοντινό κοινωνικό μας περιβάλλον, τις πρόσφατες εμπειρίες μας κ.λπ. Επομένως, ο τρόπος που σκεφτόμαστε υπόκειται σε μια μεγάλη ποικιλία γνωστικών προκαταλήψεων ή προδιαθέσεων (cognitive biases). Αν και οι γνωστικές προκαταλήψεις δεν συνδέονται πάντοτε με μη λογική και εσφαλμένη σκέψη, συχνά μας οδηγούν σε εσφαλμένες εκτιμήσεις μιας κατάστασης.

Επομένως, όλοι μας έχουμε προκαταλήψεις, οι οποίες διαμορφώνουν, λιγότερο ή περισσότερο, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα (χωρίς, βέβαια, αυτό να σημαίνει ότι η πραγματικότητα είναι εύπλαστη). Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που βρισκόμαστε μπροστά σε μια κρίση;

Ο άνθρωπος μπροστά στο άγνωστο

Όταν παρακολουθούμε την εξέλιξη ενός φαινομένου, υφιστάμεθα τους περιορισμούς της επιστημονικής μεθόδου. Τα στοιχεία αναθεωρούνται σε πραγματικό χρόνο και τα διάφορα μοντέλα πρόγνωσης προσαρμόζονται με τη σειρά τους στα στοιχεία αυτά. Ταυτόχρονα, στη σύγχρονη πραγματικότητα όλα αυτά τα μεταβαλλόμενα αποτελέσματα διαδίδονται ευρέως, ειδικότερα όταν αφορούν ένα θέμα ευρύτερου ενδιαφέροντος όπως η υγεία. Όλοι μας θέλουμε απαντήσεις άμεσες και ξεκάθαρες, αλλά η διερεύνηση ενός φαινομένου είναι μια χρονοβόρα και επίπονη διαδικασία. Για παράδειγμα, η κατασκευή και η δοκιμή ενός φαρμάκου, ώστε να διαπιστωθεί ότι αυτό είναι όχι μόνο αποτελεσματικό εναντίον ενός ιού αλλά και ασφαλές προς κατανάλωση, απαιτεί πειράματα μηνών και πρωτόκολλα ασφαλείας. Η ίδια η συμπεριφορά μας κατά τη διάρκεια μιας κρίσης απαιτεί κόπο και θυσίες.

Το πρόβλημα μπροστά σε μια κρίση είναι ότι συχνά δεν γνωρίζουμε τι δεν γνωρίζουμε. Έχουμε κάποιες κατευθύνσεις και αναζητούμε την αλήθεια μέσα από την εμπειρία που έχουμε αποκτήσει προσπαθώντας ταυτόχρονα να λάβουμε μέτρα και αποφάσεις· είναι μια δύσκολη και συχνά πολύπλοκη διαδικασία με πισωγυρίσματα, αλλά είναι το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε.

Προφανώς είναι ευκολότερο να δεχτούμε μια απλή λύση, παρά να προσαρμόσουμε πολλές πτυχές του τρόπου ζωής μας για να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση. Η δυνατότητά μας να αντιληφθούμε το ρίσκο του κοινωνικού συνόλου έναντι του προσωπικού, όταν θεωρούμε ότι εμείς οι ίδιοι δεν βρισκόμαστε σε κίνδυνο, είναι περιορισμένη, ενώ το ίδιο ισχύει και για το μέγεθος των βραχυπρόθεσμων έναντι των μεσοπρόθεσμων συνεπειών. Για παράδειγμα, εκτός από το ενδεχόμενο του να νοσήσουμε, έχουμε άραγε εποπτεία πώς λειτουργεί ένα εθνικό σύστημα Υγείας, πόσους ανθρώπους μπορεί να εξυπηρετήσει ταυτόχρονα, πόσοι άνθρωποι και υπό ποιες συνθήκες το στελεχώνουν, πόσα υλικά είναι διαθέσιμα κ.λπ.; Τέλος, ενώ είναι εύκολο να αντιληφθούμε τη γραμμική εξέλιξη ενός φαινομένου (1+1=2), δεν ισχύει το ίδιο για την εκθετική αύξηση που ακολουθούν, π.χ., τα κρούσματα μιας επιδημίας.

Δεν ισχύει το ίδιο για τις θεωρίες συνωμοσίας, οι οποίες αποτελούνται από απλές, μη ελέγξιμες απαντήσεις σε οποιοδήποτε ερώτημα. Ένας ιός που κατασκευάστηκε σε εργαστήριο, οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες που έχουν ήδη το εμβόλιο και περιμένουν την κατάλληλη στιγμή, η καραντίνα που είναι μέσο ελέγχου και καταστολής πληθυσμών, τα γιατροσόφια προσφέρουν μια πολύ άμεση και απλή εξήγηση και ταυτόχρονα μας βγάζουν από το επίκεντρο της ευθύνης και μας βάζουν σε μια θέση παρατηρητή.

Υπάρχει, όμως, και ένα πλαίσιο που υποκαθορίζει τις συμπεριφορές μας σε σημαντικό βαθμό. Στην εποχή των ελάχιστων αποστάσεων, του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μέρος της προσωπικότητάς μας εκτείνεται και στην ψηφιακή πραγματικότητα. Η ανάγκη μας να εκφέρουμε λόγο, να συμμετέχουμε ενεργά, να επικοινωνήσουμε με άλλους ανθρώπους διαδίδοντας κάποιες πληροφορίες, σε συνδυασμό με τη δυνατότητα που μας δίνεται να το καταφέρουμε αυτό μέσω του Διαδικτύου, μεγεθύνουν τις επιπτώσεις των γνωστικών μας προκαταλήψεων.

Γιατί, όμως, τα συζητάμε όλα αυτά; Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι με αυτόν τον τρόπο δικαιολογούμε συγκεκριμένες στάσεις και συμπεριφορές οι οποίες διαμορφώνουν μια προβληματική κατάσταση. Ή μήπως η μόνη θεραπεία είναι η άνευ όρων «παράδοση» σε έναν τεχνοκρατικό λόγο ενός ειδικού;

Η απάντηση είναι κατηγορηματικά «Όχι»!

Όταν η επιστήμη αποτελεί μέρος πολιτικών αποφάσεων, η κατάσταση είναι πιο σύνθετη και πρέπει να λάβουμε υπόψη πολλές και διαφορετικές παραμέτρους. Η επιστήμη έχει μάθει να είναι φορέας σύνθετων -και όχι άκαμπτων- διεργασιών. Οφείλουμε πάντα να διερευνούμε τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση (άρα και του ανθρώπου με τους άλλους ανθρώπους), να επερωτούμε κριτικά τη δομή και τα αντανακλαστικά των κοινωνιών, να προβληματιζόμαστε σχετικά με τον τρόπο διάχυσης της πληροφορίας και, φυσικά, να αξιολογούμε τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνία και την επιστήμη. Σ’ αυτή την αναζήτηση απαιτείται πάντοτε ψυχραιμία.

Μπροστά σε καταστροφές και απειλές οφείλουμε να θέτουμε ως προτεραιότητα την ασφάλεια των ανθρώπων και προφανώς έχουμε την υποχρέωση να δράσουμε όσο μπορούμε καλύτερα για να προφυλαχτούμε. Ταυτόχρονα, η διαδικασία που απαιτείται για να εξακριβώσουμε αν μια πληροφορία είναι ορθή ή αν εμπίπτει στο φάσμα της συνωμοσιολογίας ή των ψευδών ειδήσεων είναι εξαιρετικά σύνθετη. Οφείλουμε να αναζητούμε τις πηγές και να αμφισβητούμε τις καθιερωμένες απόψεις μας, ενώ συχνά αξίζει να ρωτάμε τους εαυτούς μας για ποιον λόγο είμαστε πρόθυμοι να δεχτούμε κάποιες πληροφορίες χωρίς περαιτέρω έλεγχο έναντι κάποιων άλλων. Αν δεν εμπιστευόμαστε τις επίσημα εκφρασμένες γνώμες των ειδικών, τότε για ποιον λόγο εμπιστευόμαστε κάτι που διαβάσαμε στο Διαδίκτυο;

Γιάννης Κοντογιάννης

Πηγές και περαιτέρω μελέτη

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL