«Διαιτητικής Παραγγέλματα», Κωνσταντίνου Μιχαήλ, 1794
Tον 18ο αιώνα εμφανίστηκαν στην Ευρώπη μεταβολές στις διατροφικές συνήθειες και εκδόθηκαν βιβλία μαγειρικής. Στις ελληνικές περιοχές δεν υπήρξαν αλλαγές έως τον 19ο αιώνα, μολονότι το θέμα της διατροφής εμφανίστηκε στα ελληνικά ιατρικά βιβλία. Η θρησκεία απαγόρευε τις γαστριμαργικές απολαύσεις και την κατανάλωση αλκοόλ ως συνδεδεμένες με τη λαγνεία. Στις τεχνητές συνθήκες των αποκλεισμών, οι άνθρωποι εκπαιδεύονταν να ελπίζουν μόνο στη θεία εύνοια. Η Ιατρική, επιστήμη της ζωής, προσέθεσε τις δικές της επιβολές την περίοδο αυτή.
Το 1794, ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ, ο εκ της εν Μακεδονία Καστοριάς, εξέδωσε στην ελληνική γλώσσα το βιβλίο «Διαιτητική, προς την υγιεινήν δίαιταν αφορώντα». Τα περιεχόμενα του βιβλίου αποτελούν συμπίλημα από «παλαιούς περικλεείς ιατρούς όσον και από τους νεωτέρους». Ο στόχος του ήταν διττός: η παροχή γνώσεων και η διάχυση των ιατρικών κανόνων υγείας από την Ευρώπη προς το ελληνικό κοινό. Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ γεννήθηκε το 1754 στην Καστοριά και αφού έλαβε εγκύκλιο μόρφωση μετέβη στη Βιέννη, όπου σπούδασε Φιλοσοφία και Ιατρική. Παρά το γεγονός ότι έζησε ως γιατρός και λόγιος στη Βιέννη, δεν ξέχασε την πόλη του. Κατά τη διάρκεια της ζωής του προσέφερε οικονομικές δωρεές και 600 αντίτυπα του πρώτου ιατρικού βιβλίου που μετέφρασε[1] σε σχολεία της Καστοριάς. Από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, εκδόθηκαν στην ελληνική γλώσσα επιστημονικά και ιατρικά βιβλία, μεταφρασμένα ή προσαρμοσμένα, από ευρωπαϊκά αντίστοιχα με στόχο τόσο τη μεταφορά των νέων επιστημονικών δεδομένων στο ελληνικό κοινό όσο και την αλληλεπίδραση μέσω της επιστημονικής σκέψης. Ο ιατρικός λόγος θα γινόταν μέσο διαφώτισης της κοινωνίας και ο στόχος γινόταν σαφής στους προλόγους των βιβλίων. Η «Διαιτητική» επανεκδόθηκε το 1819 (ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ πέθανε το 1816) από τον Σπ. Βλαντή, "εφάνη μοι καταπολλά χρήσιμον εις το Γένος μας" και "παρεκίνησα το φιλογενή Τυπογράφον να το εκδώση νυν δεύτερον εις φως προς ωφέλειαν του Κοινού".
Στο τέλος του 18ου αιώνα σε δύο αίτια απέδιδαν τις ασθένειες: στον αέρα και στις τροφές. Οι γιατροί συνιστούσαν στους ασθενείς διατροφικές οδηγίες είτε για τη θεραπεία μιας πάθησης, είτε για πρόληψη και ευεξία, "η διαιτητική διαιρείται εις διαιτητικήν υγιών κ διαιτητικήν αρρώστων ανθρώπων".
Στη βάση της θεωρίας των χυμών εμπειρικοί και πτυχιούχοι γιατροί εφάρμοζαν αφαίμαξη με φλεβοτομία, συνιστούσαν καθάρσια και γλυστήρι (κλύσμα) όταν διαταράσσονταν οι αναλογίες και εμφανίζονταν ασθένειες. Στο «Διαιτητικής παραγγέλματα» ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ αναφέρεται εκτενώς στις μεθόδους που απαλλάσσουν το σώμα από την κακοχυμία, όπως και σε όσα συμβάλλουν στην εμφάνιση προβλημάτων υγείας. Αναφέρεται στο μολυσμένο αέρα, με βρωμερές αναθυμιάσεις από πτώματα «αποθαμένων ανθρώπων και ζώων, και από διαφόρους κόπρους όσας ρίπτουσιν οι άνθρωποι εις τα σοκάκια», ο οποίος μπορεί να προκαλέσει αρρώστιες.
Συνιστά να προσαρμόζονται οι επιτρεπόμενες τροφές και ο τρόπος ζωής κάθε εποχή. Το σώμα, λέει, χρειάζεται πολύ νερό, λίγο κρασί, ενώ η άσκηση είναι απαραίτητη. Η μεγάλη κατανάλωση κρασιού προκαλεί "πάθη ανίατα, ολέθρια, αδυνατίζει το μνημονικόν, καταταράττει τον εγκέφαλον". Στα ροφήματα, ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ περιλαμβάνει το τσάι, τον καφέ, τη σοκολάτα, που ήταν ήδη δημοφιλή στην Ευρώπη, ενώ προσφέρει πληροφορίες για τα διάφορα είδη κρέατος, τα ψάρια και τα οστρακοειδή. Ωφέλιμα για την υγεία θεωρούνταν τα χόρτα, το ίδιο και οι καρποί, που βοηθούσαν στη θεραπεία της μελαγχολίας. Τα όσπρια "βλάπτουσι τα αδύνατα στομάχια (...) ανήκουσι μάλλον εις ανθρώπους δυνατούς και ισχυρούς παρά εις αδυνάτους και φιλασθενείς". Ορισμένες τροφές ταιριάζουν στους χωρικούς και τους εργάτες, όχι σε κατοίκους της πόλης. Οι τελευταίοι έχουν ευαίσθητη κράση, κατά τον συγγραφέα, και δεν μπορούν να χωνέψουν τροφές βαριές και σε μεγάλες ποσότητες. Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ θεωρεί ευάλωτους τους ανθρώπους του πνεύματος, σε σχέση με τους χειρώνακτες και συμβουλεύει τι πρέπει να τρώνε οι πρώτοι για να διατηρούνται υγιείς και διαυγείς. Οι δεύτεροι είναι σε θέση να καταναλώνουν και τις πιο λαϊκές τροφές, που είναι για τα "ρωμαλέα υποκείμενα". Η συζήτηση των προτροπών καταλήγει πάντοτε στην οδηγία του μέτρου. Οι άνθρωποι που κουράζουν πολύ το πνεύμα τους αντιμετωπίζουν δεινά. "Η καθ' υπερβολήν περί τα μαθήματα μελέτη καταφθείρει το σώμα, αδυνατίζει τα πνεύματα, φθείρει τα δυνάμεις, εκνευροί την ανδρίαν και προξενεί την μικροψυχίαν..."
Βλαβερές, επίσης, για την υγεία είναι οι ψυχολογικές εντάσεις, ενώ τα ήπια πάθη της ψυχής ωφελούν. Η αγανάκτηση, ο φθόνος, η εντροπή, ο φόβος, η έκπληξις, η χαρά και η ευθυμία, το γέλιο, ο θυμός, ο έρωτας είναι συναισθήματα που ο άνθρωπος είναι καλό να ελέγχει. Ο έρωτας και η συνουσία να συμβαίνουν με σκοπό την απόκτηση απογόνων, εντός του γαμικού πλαισίου. Η υπερβολική συνουσία και ο αυνανισμός εξασθενούν το σώμα, προκαλούν φθίση, μελαγχολία, επιφέρουν τον θάνατο. Οι ιατρικές οδηγίες υποβάλλουν κανόνες ενάρετου, ελεγχόμενου βίου. Οι περιορισμοί της σεξουαλικής ζωής ήταν επιβεβλημένοι από την Εκκλησία. Στο τέλος του 18ου αιώνα ο γιατρός είχε τη γνώση και το δικαίωμα να καθορίσει το ηθικά επιτρεπτό συνδέοντας τους κανόνες με την υγεία, την ασθένεια, τον θάνατο.
Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ νουθετεί τους αναγνώστες για την αλλαγή συνηθειών, την αποδοχή των νέων ιατρικών ευεργετημάτων της εποχής, ώστε να διαφωτίσουν με τη σειρά τους ένα διευρυμένο κοινό που ενδεχομένως είχε χρεία τέτοιων κανόνων υγείας. Ίσως ο έτερος λόγος που συνέγραψε το βιβλίο ήταν ειδικά η φροντίδα για τους ανθρώπους των γραμμάτων, οι οποίοι εμφανίζονται σχεδόν αναξιοπαθούντες. Οι λόγιοι, αστοί, δεν έχουν καλή υγεία και φταίει ο τρόπος ζωής τους. Ο συγγραφέας δεν ασχολείται με τους υπόλοιπους. Οι εργάτες αντέχουν. Τρώνε ό,τι μπορούν, δεν χρειάζονται άσκηση και ξεκούραση, μόνο να μην εργάζονται τα μεσημέρια του καλοκαιριού για να αποφύγουν την αποπληξία από τη ζέστη...
Το βιβλίο είναι οδηγός υγείας με επιμέρους πληροφορίες δημόσιας υγείας -σύνδεση με το κλίμα ή την ατμόσφαιρα-, ένα χρήσιμο βιβλίο, από αυτά που στόχευαν στην εκπαίδευση των κοινωνιών. Κι όμως, ο συγγραφέας καταλήγει ότι ο κάθε άνθρωπος είναι σε θέση να διασφαλίσει την υγεία του μόνος του, καθώς πέρα από τους ιατρικούς κανόνες αυτό εξαρτάται από τη στάση του: "Κατ’ αλήθειαν η καλή διαγωγή, και καθαρά συνείδησις, είναι η βάσις και το θεμέλιον της γλυκείας ζωής. Διότι όταν τινάς φυλάττη την συνείδησίν του αθώαν, και καθαράν, ενθυμούμενος άπαντα τα καλά της ζωής του έργα, αισθάνεται μίαν γλυκυτάτην χαράν, ήτις εγείρουσα εις το σώμα μας μίαν ξεχωριστήν δύναμιν, προξενεί να γίνωνται αι ενέργειάι του με ευκολίαν, και ευταξίαν, εξ ων τω όντι και η ευσταθής της υγείας εκκρεμάται κατάστασις".
* Πόπη Σεριάτου, υποψήφια διδάκτωρ Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ
[1]Εγχειρίδιον του εν ιατροίς σοφωτάτου Τισσότου. Διαλαμβάνον περί της τω πεπαιδευμένων τε και άλλων ανθρώπων υγείας, συντεθέν μεν εις την γαλλικήν, μεταφρασθέν δε εις την κοινοτέραν των νυ Ελλήνων διάλεκτον μετά τινών υποσημειώσεων παρά Κωνσταντίνου Μιχαήλ του εκ Καστορίας του περί τα της Ιατρικής ενασχολουμένου μαθήματα, Βιένη 1785.
