Τα χειρόγραφα με τις φαρμακευτικές συνταγές στην υπηρεσία της ελληνικής κοινωνίας έως τον 20ό αιώνα
"Ερμηνείας ιατρικάς θαυμαστάς συναχθήσας εκ διαφόρων αρίστων ιατρών παληών και νέων" γράφει ο συντάκτης ενός ιατρικού εγχειριδίου του 18ου αι. στην επικεφαλίδα. Τα γιατροσόφια είναι κώδικες γραμμένοι στην ελληνική γλώσσα που προέρχονται από μια πολύ παλιά, κοινή γραπτή παράδοση καταγραφής ιαματικών συνταγών και ιατρικών γνώσεων η οποία ταξίδεψε ανά τους αιώνες από τη Δύση στην Ανατολή για να επιστρέψει ακόμη πιο πλούσια σε υλικό και να διαμορφώσει ένα νεότερο είδος ιατρικών κειμένων.
Περιέχουν φαρμακευτικές συνταγές, γενικές ιατρικές πληροφορίες, κάποιες πρακτικές συμβουλές, όπως συνταγές μαγειρικής, ζαχαροπλαστικής, παραγωγής χρωμάτων, διατροφικές οδηγίες, ενίοτε δε και προσευχές, τροπάρια, μαγικά ή ξόρκια. Όλες οι γνώσεις για τις ασθένειες και τα φάρμακα θεωρούνταν ανέκαθεν πληροφορίες πρώτης ανάγκης. Tα γιατροσόφια επιβίωσαν στον χρόνο χάρη στα απαραίτητα γιατρικά και τη μεγάλη χρηστικότητά τους. Σώζεται ικανός αριθμός τέτοιων κωδίκων σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές χειρογράφων, εντός και εκτός των σημερινών ελληνικών συνόρων. Τα στοιχεία που σχετίζονται με την υγεία, την ασθένεια, την ίαση και περιέχονται στα γιατροσόφια εντάσσονται σε παραδοσιακά συστήματα που λειτουργούν συνεκτικά. Παρά το γεγονός ότι αυτά αποτελούν ένα μέρος του υλικού παρελθόντος των κοινωνιών, φέρουν παράλληλα και αφανή πνευματικά στοιχεία. Οι συγκεκριμένοι κώδικες διασώζουν την παραδοσιακή κουλτούρα της ίασης που λειτουργούσε στις ελληνικές περιοχές. Το ιατρικό σύστημα του ελλαδικού χώρου, όπως και όλα τα αντίστοιχα στη βάση των οποίων τα υποκείμενα ασκούσαν την ιατρική πρακτική της κάθε περιόδου, συγκροτούν ιστορικά φαινόμενα που λειτουργούσαν αποτελεσματικά για αιώνες στους ίδιους τόπους.
Τα χειρόγραφα γιατροσόφια κυκλοφορούσαν στις ελληνικές περιοχές και άλλαζαν κτήτορες από τον 16ο έως και τον 20ό αιώνα. Περιλαμβάνουν θεραπευτικές πληροφορίες που έχουν συλλεχθεί από αρχαία κείμενα στα οποία συχνά οι συντάκτες προσέθεταν νεότερες ιατρικές συνταγές από τις δικές τους εμπειρίες ως γιατροί. Τα γιατροσόφια έχουν στενή σχέση με την παράδοση του έργου του Διοσκουρίδη (περίπου 10-90 μ.Χ.) «Περί Ύλης Ιατρικής» που επηρέασε τα φαρμακευτικά κείμενα έως το 1600. Τα ονόματα των αρχαίων, Ιπποκράτη, Γαληνού, Διοσκουρίδη, Μελέτιου κ.ά., προσδίδουν κύρος στα χειρόγραφα και καταγράφονται συχνότατα στα κείμενα. Οι συντάκτες αναφέρονται στη σχέση τους με τους ασθενείς, αλλά και στις απόψεις τους για την Ιατρική και τον τρόπο που την ασκούσαν οι γιατροί της εποχής τους. Πολλά γιατροσόφια σώθηκαν σε μοναστηριακές συλλογές χειρογράφων, ενώ οι συντάκτες και χρήστες τους κάποιες φορές ήταν μοναχοί που ασκούσαν και οι ίδιοι τη θεραπευτική.
Τα γιατροσόφια, στον μακρύ χρόνο της επιβίωσής τους, αξιοποιήθηκαν είτε ως προσωπικά / οικογενειακά βοηθήματα είτε ως επαγγελματικά/ιατρικά εγχειρίδια από πρακτικούς και πτυχιούχους γιατρούς. Οι γιατροί έδιναν τις δικές τους καθημερινές μάχες με κάθε είδους κακοπάθεια, ως εμπειρικοί και πτυχιούχοι ή ως χειρουργοί οι οποίοι ταξίδευαν και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους σε μακρινούς τόπους για να θεραπεύουν τους ασθενείς που τους επέλεγαν για τις επαγγελματικές τους ικανότητες. Ήταν σε θέση να ανταποκριθούν με πρακτικά μέσα και κυρίως βοτανικά φάρμακα σε διάφορες ασθένειες, τραυματισμούς, κατάγματα, ακρωτηριασμούς, απλές επεμβάσεις, όπως αφαίρεση κήλης, πέτρας, ή οφθαλμικές επεμβάσεις για τον καταρράκτη1.
Στην ύλη τους βρίσκουμε συνταγές για κάθε σωματική πάθηση και αντλούμε στοιχεία για την εθνοϊατρική της κάθε περιοχής. Καταγράφονται ασθένειες όπως: χελώνια, απόστεμα, πρίσμα, πανούκλα, καρβούνια, πρίσματα βηζίων γυναικών, ζωχάδες, νεύρα, ασθένειες της μήτρας, δυσουρία, δυσεντερία, σιάτικα (ισχιαλγία), αχαμνία των νεύρων, πόνος δοντιών, δαγκώματα φαρμακερών θηρίων (φίδι, σκορπιός, αράχνη), πέτρα στη φούσκα (ουροδόχο κύστη), δαγκώματα μελισσών και σφηκών, σπάσματα, καύσιμον της φωτιάς, ζεμάτισμα του θερμού, δαγκώματα του κάθε ζώου, βήχαν, όχτικα (φυματίωση, όταν ξερνά αίμα κάποιος) και άλλα που δεν αναφέρονται σ’ αυτή τη συνοπτική παρουσίαση.
Από τα χειρόγραφα μαθαίνουμε τα βασικά φυσικά συστατικά φαρμάκων, ζωικά και φυτικά κατάλοιπα, πετρώματα και μέταλλα, πλούσιο υλικό για τη φαρμακολογία και την εθνοφαρμακολογία. Ένα ελάχιστο δείγμα υλικών παραθέτουμε εδώ: Τσουκνίδα, απήγανος, αριστολοχία, αψίνθια, θρούμπη, σμύρνα, λεύκα, κέδρος, πίσσα, κίνα, αλθαία, δάφνη, δενδρολίβανο, γλυκόριζα, γεθιανή, ραβέντι, κένταβο, μαστιχάγγαθο, δίψαχο, ύσωπο, φλασκούνι, δίκταμο, δελφήνιο ή σένα, κέρατο ελαφιού, σκορπιός, κέλυφος χελώνας, μύγες, βάθρακος (=βάτραχος) αλλά και λιθάργυρος, μαγνίτης, μελίτης, αματίτης, σαπφίρης, σεληνίτης και άλλα.
Τα είδη των φαρμάκων που κατασκεύαζαν οι θεραπευτές σύμφωνα με τα χειρόγραφα ήταν: μαντζούνια, χάπια, σιρόπια, βότανα για να καθαρίσουν τους χυμούς, σκευάσματα για λοιμικά φάρμακα, οδηγίες για σκευάσματα βασικών φαρμάκων, ποιοτικές δοκιμές υλικών, αλοιφές για κάθε δερματική πάθηση, έμπλαστρα, διαρρόδια, καθάρσια, ντεκότα, ζουλάπια, σερβιετζάλε, ρακή, τεντούρες, βάλσαμα, σκόνες κ.ά.
Τα απλούστερα γιατροσόφια ήταν χρηστικά οικογενειακά χειρόγραφα για την αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων που τα αξιοποιούσαν στην ελληνική ύπαιθρο έως τον 20ό αιώνα2. Οι οικογένειες των εμπειρικών που τα διατηρούσαν γνώριζαν το περιεχόμενό τους και στο πλαίσιο μιας άτυπης οικογενειακής παράδοσης, από γενιά σε γενιά, χρησιμοποιούσαν μια σειρά σκευασμάτων, βοτάνων, συνταγών για θεραπείες.
Είτε πρόκειται για απλούστερα γιατροσόφια, είτε για μεγαλύτερα που είχαν συντάξει πτυχιούχοι γιατροί, αυτά αποτελούν τα κατεξοχήν τεκμήρια για το ιατρικό/θεραπευτικό περιβάλλον της περιόδου στην οποία αναφέρονται ακόμη κι όταν περιέχουν αρκετά κείμενα από την αρχαία Ιατρική και Φαρμακευτική.
Γνωρίζουμε ότι η Ιστορία φτιάχνει εργαλεία που μελετούν τις ιστορίες του παρελθόντος αλλά και δίνει εργαλεία για την κατανόηση του κόσμου στο παρελθόν. Τα γιατροσόφια, παρ’ όλο που καταγράφουν ένα σπουδαίο φαινόμενο που έχει μακρότατο χρόνο επιβίωσης, δεν έχουν μελετηθεί εντατικά ως τεκμήρια για την ιστορία της θεραπευτικής και της καθημερινότητας, παρά τον μεγάλο αριθμό που σώζονται από αυτά. Η απλή όψη και γλώσσα, η κακή κατάσταση από τη μεγάλη χρήση, η λαϊκότητά τους εξαιτίας των δεισιδαιμονικών στοιχείων τα κατέστησαν ένα παρεξηγημένο είδος. Έχουν γίνει φιλολογικές εκδόσεις από ειδικούς επιστήμονες που γνωρίζουν πολύ καλά το είδος. Προσεγγίζονταν κυρίως ως σύνολα συνταγών με πηγές τα κείμενα αρχαίων και μεσαιωνικών ιατρικών συγγραμμάτων ή ως υλικό λαογραφίας και όχι ως ιστορικές πηγές. Για να απαντήσουμε στο αρχικό ερώτημα, τα γιατροσόφια σήμερα αναγνωρίζονται ως τεκμήρια για την ιστορία της ίασης της κάθε περιοχής, για τις περιόδους που γράφτηκαν σε εποχές που δεν έχουν παραδώσει άλλες πηγές για την ελληνική ιστορία της Ιατρικής. Το ιατρικό σύστημα που καταγράφουν ήταν το μόνο που διέθεταν τα υποκείμενα, εξ ου και ο λόγος του συντάκτη ενός χειρογράφου του 17ου αι. προς τους αναγνώστες, «…διά τούτο πρέπει να έχετε τον νουν σας εις την ακριβήν γνώσιν του νοσήματος, δια να προβλέπετε και τους μέλλοντας κινδύνους των αρρώστων και να τους ιατρεύεται με δόξαν της τέχνης και αύξησιν του ονόματός σας».
Πόπη Σεριάτου, υποψήφια διδάκτωρ Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ
1. Π. Σεριάτου, «Η λειτουργία της πρακτικής ιατρικής στον ελλαδικό χώρο, οι θεραπευτές και τα χειρόγραφά τους (18ος και 19ος αι.)», «Τα Ιστορικά», 70 (2019) 71-88.
2. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το χειρόγραφο του πρακτικού Ν.Κ. Θεοδωράκη από το χωριό Μέρωνας του Ρεθύμνου στο Patricia Ann Clark «A Cretan healer’s Handbook in the Byzantine Tradition, Text Translation and commentary», Routledge, 2011.
1 Π. Σεριάτου, «Η λειτουργία της πρακτικής ιατρικής στον ελλαδικό χώρο, οι θεραπευτές και τα χειρόγραφά τους (18ος και 19ος αι.)», «Τα Ιστορικά», 70 (2019) 71-88.
2 Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το χειρόγραφο του πρακτικού Ν.Κ. Θεοδωράκη από το χωριό Μέρωνας του Ρεθύμνου στο Patricia Ann Clark «A Cretan healer’s Handbook in the Byzantine Tradition, Text Translation and commentary», Routledge, 2011.
