Ένα βιβλίο του Θανάση Ντινόπουλου
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί την πολυπλοκότερη δομή της φύσης. Σε αυτόν σχηματίζονται η συνείδηση του εαυτού μας, τα συναισθήματα, οι μνήμες και η αντίληψή μας για τον κόσμο. Παρά τις εκτεταμένες ερευνητικές προσπάθειες, υπάρχουν ακόμη αρκετά σημεία της λειτουργίας του που αποτελούν αίνιγμα για τους ερευνητές. Όταν δε αναζητήσουμε την εικόνα που επικρατεί στη δημόσια σφαίρα για τον εγκέφαλο, θα διαπιστώσουμε την επίμονη επικράτηση μίας σειράς μύθων.
Με το βιβλίο του «Ας μιλήσουμε για τον εγκέφαλο. Από τους νευρώνες στη συμπεριφορά» (εκδόσεις University Studio Press), ο Θανάσης Ντινόπουλος βουτά γενναία στην πολυπλοκότητα του εγκεφάλου και χάρη στην πολυετή συγγραφική και διδακτική του εμπειρία καταφέρνει να μας εισάγει στη δομή και τη λειτουργία του με τρόπο κατανοητό και το κυριότερο, ευχάριστο.
Το βιβλίο αποτελεί μία εισαγωγή στη λειτουργία του νευρικού συστήματος και του εγκεφάλου ξεκινώντας από το επίπεδο των νευρώνων και φτάνοντας στη συμπεριφορά. Απευθύνεται σε νέους επιστήμονες και φοιτητές επιστημών υγείας και ζωής, αλλά και σε ανθρώπους άλλων πεδίων, στα οποία η γνώση για τον εγκέφαλο θα ήταν χρήσιμη, όπως είναι οι ψυχολόγοι, οι φιλόσοφοι, οι εκπαιδευτικοί κάθε βαθμίδας, οι καλλιτέχνες και σε τελική ανάλυση όλοι εκείνοι που θα ήθελαν να γνωρίζουν τα βασικά για τη λειτουργία του νευρικού συστήματος, τη δομή και λειτουργία του εγκεφάλου. Όπως αναφέρει και ο ίδιος ο συγγραφέας, το βιβλίο αυτό μπορεί να απευθύνεται στον αρχάριο, ωστόσο δεν είναι βιβλίο για το κομοδίνο, είναι βιβλίο για το γραφείο ή το αναγνωστήριο.
Με την ανάγνωση του εν λόγω βιβλίου καταρρίπτονται μύθοι και δίνονται απαντήσεις σε ενδιαφέροντα ερωτήματα, όπως: Από τι είδους κύτταρα αποτελούνται ο εγκέφαλος και ο νωτιαίος μυελός; Γιατί ο εγκέφαλος παρουσιάζει αύλακες και έλικες στον άνθρωπο, όχι όμως σε άλλα ζώα; Ένας εγκέφαλος αποκομμένος από το σώμα είναι ο ίδιος εγκέφαλος; Ποιος είναι ρόλος του συστήματος ανταμοιβής; Ποια οπτικά ερεθίσματα έχουν προτεραιότητα, με αποτέλεσμα να εστιάζουμε την προσοχή μας σε αυτά; Πώς αποκρίνεται στο σώμα μας σε επικίνδυνες καταστάσεις; Πώς ένας εκ γενετής τυφλός μπορεί να γίνει σπουδαίος ζωγράφος; Τι είναι συνείδηση; Έχουμε ως είδος ελεύθερη βούληση;
Στο ταξίδι αυτό ο συγγραφέας μάς βοηθά να πλοηγηθούμε τόσο σε θέματα σχετικά απλά, όπως είναι τα κύτταρα από τα οποία αποτελείται ο εγκέφαλος και η λειτουργία τους, όσο και σε θέματα εξαιρετικά σύνθετα, όπως είναι η συνείδηση και η ελεύθερη βούληση. Ζητήματα όπως για παράδειγμα το αν υπάρχει «αρσενικός» και «θηλυκός» εγκέφαλος, τα οποία παρουσιάζονται συχνά στη δημόσια σφαίρα αναπαράγοντας μία σειρά από στερεότυπα, τοποθετούνται στη σωστή τους διάσταση, εξηγούνται και ερμηνεύονται με βάση τα τελευταία ερευνητικά δεδομένα σε μία ανάλυση που εκθέτει όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες, όπως είναι για παράδειγμα η μάθηση και η κοινωνικοποίηση.
Το βιβλίο μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα αντιδράσεις και συμπεριφορές, ενώ μας ωθεί να σκεφτούμε βαθύτερα ζητήματα που σχετίζονται με την ύπαρξή μας. Για παράδειγμα για το θέμα της αντίληψης περιγράφονται οι τρόποι που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλος για να επεξεργαστεί και να αντιληφθεί τα ερεθίσματα και τελικά να φτάσει στην ουσία των πραγμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η αναφορά ότι καθοριστικό ρόλο στον τρόπο που λειτουργεί η αντίληψη φαίνεται να παίζουν οι πληροφορίες που ακολουθούν ανάδρομη πορεία, δηλαδή από τις «ανώτερες» περιοχές του εγκεφάλου προς τις «κατώτερες», τις περιοχές δηλαδή που συλλέγουν πληροφορίες από τα αισθητήρια όργανα. Με άλλα λόγια, αν η «κορυφή» είναι πεπεισμένη για κάτι, τότε οι πληροφορίες από τα αισθητήρια όργανα απορρίπτονται. Κοινώς, αν οι πληροφορίες δεν συνάδουν με τις πεποιθήσεις μας, απλώς δεν τις λαμβάνουμε υπόψη. Τροφή για σκέψη...
Όπως αναφέρεται και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Ο εγκέφαλος, το ευφυές αυτό σύστημα, είναι ικανό να αναμορφώνεται και να ανασυγκροτείται συνεχώς και να είναι δομημένο με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει έναν κόσμο δυναμικό και μεταβαλλόμενο. Μία στρατηγική χρήσιμη αποκλειστικά για το κυνήγι δεν είναι χρήσιμη για να κυκλοφορήσει κανείς στους δρόμους των σύγχρονων μεγαλουπόλεων. Ένας εγκέφαλος ικανός να αντεπεξέρχεται σε κοινωνικές σχέσεις 200-250 ατόμων (αυτός έχει υπολογιστεί ως ο αριθμός των ατόμων που μπορούσε να γνωρίσει στη ζωή του ο κυνηγός - τροφοσυλλέκτης) έγινε επίσης ικανός να ανταποκριθεί σε κοινωνικές σχέσεις χιλιάδων ατόμων στη σημερινή κοινωνία (χωρίς να συνυπολογιστούν οι σχέσεις μέσω των κοινωνικών δικτύων)».
Ο εγκέφαλός μας δεν είναι σαν μία μηχανή προγραμματισμένη εκ των προτέρων, αντιθέτως είναι ένα όργανο εύπλαστο, που μπορεί, μέσα στα όρια του γενετικώς δυνατού, να αλλάζει κατά τη διάρκεια της ζωής μας και να αντιμετωπίζει νέες προκλήσεις. Μας βοηθά να επιβιώσουμε, να αντιμετωπίσουμε τις αντιξοότητες της ζωής, αλλά πολύ περισσότερο μας βοηθά να γελάμε, να ερωτευόμαστε και να φιλοσοφούμε για την ανθρώπινη ύπαρξη. Η γνώση για τη λειτουργία του είναι πρωτίστως ένα πρώτο βήμα σε ένα, συνήθως μακρύ, ταξίδι αυτογνωσίας!
Λήδα Αρνέλλου
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα
Ο Θανάσης Ντινόπουλος είναι καθηγητής Ανατομικής, Ιστολογίας και Εμβρυολογίας του Τμήματος Κτηνιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας του ΑΠΘ. Διετέλεσε πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής (δις) και της Ελληνικής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες, μέλος της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ, αναπληρωτής πρόεδρος της Κτηνιατρικής Σχολής και επί μια δωδεκαετία διευθυντής του Εργαστηρίου Ανατομικής και Ιστολογίας. Πέρα από Ανατομική και Ιστολογία, με έμφαση στο νευρικό σύστημα, διδάσκει τα μαθήματα επιλογής «Εγκέφαλος και τέχνη» και «Σφάλματα της Εξέλιξης και Δαρβινικές Πλάνες», καθώς και θέματα της ειδικότητάς του σε τμηματικά και διατμηματικά μεταπτυχιακά προγράμματα του ΑΠΘ και του ΠΑΜΑΚ.
Είναι συγγραφέας 46 επιστημονικών άρθρων δημοσιευμένων σε έγκυρα διεθνή νευροεπιστημονικά περιοδικά και 75 ανακοινώσεων και ομιλιών σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Έχει ευρύ συγγραφικό έργο, στο οποίο έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενα τεύχη του «Πρίσματος», δίνοντας έμφαση στη διεπιστημονικότητα και στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των θετικών και των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών.
