Το κατά πόσο η πραγματικότητα είναι πραγματική ή ψευδαίσθηση είναι ένα πολύ δημοφιλές ερώτημα που έχει απασχολήσει τόσο την επιστήμη όσο και την τέχνη. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα από τον χώρο του κινηματογράφου είναι η σειρά ταινιών «Matrix», της οποίας το πρώτο μέρος προβλήθηκε για πρώτη φορά στις αίθουσες πριν από είκοσι χρόνια. Η ταινία βραβεύτηκε με τέσσερα βραβεία Όσκαρ και εντυπωσίασε με τα ειδικά εφέ, με χαρακτηριστικότερο εκείνο του χρόνου σφαίρας, όπου οι χαρακτήρες είναι σε θέση να αποφύγουν πυροβολισμούς ξεπερνώντας σε ταχύτητα την κίνηση της σφαίρας. Όπως κάθε δημιούργημα της καλής επιστημονικής φαντασίας, η ταινία ενδείκνυται για επιστημονικές συζητήσεις. Μπορούμε να αποφύγουμε σφαίρες αλλάζοντας την αντίληψή μας για τον χρόνο; Μπορούμε να κατεβάσουμε στον εγκέφαλό μας δεξιότητες που αλλιώς θα χρειάζονταν χρόνια εξάσκησης για να αποκτήσουμε; Είναι η πραγματικότητα πραγματική ή ζούμε σε ένα Matrix; Με τη συνεχή πρόοδο που γίνεται στο επίπεδο της υπολογιστικής επιστήμης, της Τεχνητής Νοημοσύνης και των συστημάτων διεπαφής μεταξύ εγκεφάλου και υπολογιστή, η επεξεργασία αυτών των ερωτημάτων είναι απολύτως δικαιολογημένη και επίκαιρη.
Στο «σύμπαν» του «Matrix» η ανθρωπότητα έχει καταφέρει να κατασκευάσει μηχανές με νοημοσύνη, αλλά οδηγείται σε πολεμική σύρραξη με αυτές και ηττάται. Ως αποτέλεσμα, οι μηχανές πλέον χρησιμοποιούν τους ανθρώπους για να καλύψουν τις ενεργειακές τους ανάγκες. Για να το πετύχουν αυτό, οι άνθρωποι είναι τοποθετημένοι σε εγκαταστάσεις όπου οι εγκέφαλοί τους είναι συνδεδεμένοι με έναν υπερυπολογιστή. Αυτός «τρέχει» μια απόλυτα ρεαλιστική προσομοίωση της πραγματικότητας, η οποία τροφοδοτεί με τα κατάλληλα ερεθίσματα τους ανθρώπινους εγκεφάλους. Ως αποτέλεσμα, οι άνθρωποι ζουν σε μια συνηθισμένη, καθημερινή πραγματικότητα, την πραγματικότητα του Matrix, χωρίς να έχουν κανέναν τρόπο να γνωρίζουν ότι αυτή η πραγματικότητά τους είναι κατασκευασμένη και ότι οι ίδιοι αποτελούν μέρος μιας προσομοίωσης. Φυσικά, τα ψεγάδια που υπάρχουν στην προσομοίωση έχουν ως συνέπεια μια μικρή ομάδα ανθρώπων να έχει ανακαλύψει την αλήθεια και να προσπαθεί να απελευθερωθεί από αυτή.
Το κατά πόσο η πραγματικότητα είναι «πραγματική» είναι ένα ερώτημα που έχει τις ρίζες στις πρώτες φιλοσοφικές αναζητήσεις της ανθρωπότητας και διαπερνά τη Φιλοσοφία από την αρχαιότητα έως σήμερα, αν και όχι με την ίδια ακριβώς διατύπωση ή προεκτάσεις. Σήμερα γίνεται συχνά λόγος για την υπόθεση της προσομοίωσης, η οποία παρουσιάστηκε από τον Μπόστρομ το 2003 ως μια διερεύνηση των πιθανών σεναρίων εξέλιξης της ανθρωπότητας αναφορικά με τη δυνατότητά της να δημιουργήσει νοημοσύνη χωρίς βιολογική βάση (δηλαδή τεχνητή). Το πρώτο σενάριο προβλέπει ότι η ανθρωπότητα δεν θα καταφέρει να «κατασκευάσει» νοημοσύνη ισάξια της ανθρώπινης διότι θα έχει ήδη οδηγηθεί στον αφανισμό. Εάν όμως δεν συμβεί αυτό, η ανθρωπότητα θα είναι σε θέση να «τρέξει» πολύπλοκες και ρεαλιστικές προσομοιώσεις στις οποίες θα συμμετέχουν τεχνητώς νοήμονα υποκείμενα. Μ’ αυτές θα μπορεί π.χ. να αναπαράγει και να μελετήσει ιστορικά γεγονότα ή να κατασκευάσει παιχνίδια καθαρά για ψυχαγωγία. Τίθεται όμως ένα ζήτημα: εάν η τεχνητή νοημοσύνη γίνει πράγματι ρεαλιστική όσο είναι η «φυσική», αυτό σημαίνει ότι τα υποκείμενα τέτοιων προσομοιώσεων θα είναι «υποχρεωμένα» να ξαναζήσουν τραγικά γεγονότα, πολέμους, καταστροφές, επιδημίες κ.λπ. απλώς και μόνο για την ευχαρίστηση των ανθρώπων. Το ένα σενάριο που προβλέπει ο Μπόστρομ είναι ότι θα έχουν τεθεί ηθικές προϋποθέσεις οι οποίες δεν θα επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Ωστόσο, εάν δεν τεθεί κανένα ηθικό όριο, η ανθρωπότητα θα είναι σε θέση να τρέχει μαζικά προσομοιώσεις μέσα στις οποίες θα βρίσκονται νοήμονα υποκείμενα. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι η υπόθεση της προσομοίωσης αναφέρεται στην υποθετική στιγμή όπου η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα διαφέρει σε τίποτα από τη φυσική. Αυτό σημαίνει ότι τα υποκείμενα των προσομοιώσεων θα πιστεύουν ότι ζουν μια πραγματική ζωή, όπως όλοι μας. Και εδώ τα πράγματα γίνονται ενδιαφέροντα: στατιστικά, θα είναι περισσότερο πιθανό μια «νοημοσύνη» να βρίσκεται μέσα σε μια προσομοίωση παρά έξω από αυτή! Επομένως, αν η ανθρωπότητα κατακτήσει τις απαραίτητες δυνατότητες για πετύχει κάτι τέτοιο, αυτό ισοδυναμεί με το ότι ζούμε μέσα σε μια προσομοίωση και όλα τα φαινόμενα που παρατηρούμε γύρω μας είναι μέρος της.
Βέβαια, στο Matrix υπάρχει ένας «πραγματικός» κόσμος έξω από την προσομοίωση, τα σώματα και οι εγκέφαλοι των ανθρώπων είναι πραγματικά και η προσομοίωση απλώς ξεγελά τον εγκέφαλο με τα κατάλληλα ερεθίσματα. Στην υπόθεση του Μπόστρομ όλα είναι μέρος της προσομοίωσης, ο εγκέφαλος, τα σώματα και η υλική πραγματικότητα. Υπό αυτό το πρίσμα, το Matrix φαίνεται να δανείζεται στοιχεία από τον κακό δαίμονα του Ντεκάρτ.
Τόσο η υπόθεση της προσομοίωσης όσο και το Matrix απαιτούν κάποιες καθόλου τετριμμένες προϋποθέσεις. Μια από αυτές είναι ότι θα είμαστε σε θέση να φτιάξουμε τεχνητή νοημοσύνη με όλα τα χαρακτηριστικά της «φυσικής», όπως είναι η συνείδηση, η δημιουργικότητα, η προσαρμοστικότητα κ.λπ. Παρά τα πολύ αισιόδοξα σενάρια, ο εγκέφαλός μας αποδεικνύεται ένα πολύ πολύπλοκο όργανο και δεν γνωρίζουμε με μεγάλη λεπτομέρεια τον τρόπο που κάποιες λειτουργίες επιτελούνται σ’ αυτόν. Συχνά γίνεται η απλουστευτική υπόθεση ότι ο εγκέφαλος είναι ένας υπολογιστής και αρκεί να βρεθούν οι κατάλληλοι αλγόριθμοι, όσο πολύπλοκοι κι αν είναι αυτοί, οι οποίοι θα μπορούν να αναπαράγουν τη νοημοσύνη, αλλά αυτό το μηχανιστικό μοντέλο του εγκεφάλου φαίνεται να μην είναι ακριβές και δέχεται σοβαρή κριτική από νευροεπιστήμονες και φιλοσόφους. Από την άλλη, ο όγκος των πληροφοριών που θα απαιτούνται για να προσομοιώσει κανείς με ρεαλιστική λεπτομέρεια την πραγματικότητα, δηλαδή το Σύμπαν στην έκταση που το γνωρίζουμε, με όλες τις μέχρι τώρα παρατηρούμενες λεπτομέρειες στον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο, τη βούληση και τις επιλογές των ανθρώπων, είναι απαγορευτικός υπό τις παρούσες συνθήκες.
Γιάννης Κοντογιάννης
