Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο για τον «βαθμό της γυναικείας χειραφετήσεως» δημοσιευμένο στις 29 Μαρτίου 1925 στην εφημερίδα της Ζακύνθου «Ανατολή». Διαβάζω και ξεκαρδίζομαι: «O Friedenthal υποστηρίζει ότι εις τας διανοητικώς κουρασμένας γυναίκας παρατηρείται τάσις προς φαλάκραν και τρίχωσιν του προσώπου». Το σοβαρόν του ισχυρισμού διαβεβαιώνει ο συγγραφέας Μίμης Ανατολίτης -όνομα και πράγμα-, που, γοητευμένος από τις θεωρίες του διάσημου Γερμανού φυσιολόγου Hans Friedenthal (1870 - 1943), αποφάσισε να τις αναπαράγει για το ζακυνθινό κοινό της εποχής του. Πράγματι, ο Friedenthal δεν ήταν τυχαίος. Καθηγητής Φυσιολογίας και Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Friedenthal διηύθυνε το Εργαστήριο Πειραματικής Βιολογίας από το 1922 εστιάζοντας την έρευνά του στις επιδράσεις των σεξουαλικών ορμονών αλλά και στις διαφορές των δυο φύλων. Ένα από τα πιο γνωστά του βιβλία ήταν «Η τριχωτή ένδυση των ανθρώπων» («Das Haarkleid des Menschen»), μια μελέτη για το τριχωτό των ανθρώπων και τις έμφυλες διαφορές τους με βάση αυτό. Το 1924 ίδρυσε το Κέντρο Ερευνών του Ανθρώπου, ενώ ταυτόχρονα παρείχε συμβουλευτική σε ζευγάρια και έγραφε συχνά τις απόψεις του στο περιοδικό «Die Ehe» («Γάμος»).
Κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης (1919 - 1933), η έμφαση στη συμβουλευτική γάμου αποτέλεσε προσπάθεια εκσυγχρονισμού των απόψεων για το σεξ μέσω της ιατρικοποίησής του. Ως αποτέλεσμα, η εκλαΐκευση των ζητημάτων που αφορούσαν τη σεξουαλική ζωή των Γερμανών και τον γάμο μέσα από το περιοδικό «Die Ehe» έφερνε τις καινούργιες απόψεις στο ευρύτερο κοινό. Οι αναγνώστες είχαν τη δυνατότητα να εκθέσουν το σεξουαλικό τους πρόβλημα ή τις δυσκολίες του γάμου τους στους εκδότες του περιοδικού και να λάβουν μια σύντομη αλλά στοχευμένη απάντηση στο επόμενο τεύχος. Ανάμεσα σ’ αυτούς που πρόσφεραν τις συμβουλές τους ήταν και ο Friedenthal, ιδρυτικό μέλος της εκδοτικής ομάδας. Θεωρώντας το εξαιρετικά επικίνδυνο, οι ναζιστές διέκοψαν τη δημοσίευση του περιοδικού τον Ιούλιο του 1933, ενώ δύο μήνες νωρίτερα ο Friedenthal είχε ήδη εκδιωχθεί από το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου όπως και μια σειρά άλλων Εβραίων συναδέλφων του.
Ο δικός μας Ανατολίτης, προφανώς εντυπωσιασμένος από την αίγλη της δουλειάς του Friedenthal, μετέφερε στο κείμενό του για τη γυναικεία χειραφέτηση τις απόψεις του Γερμανού φυσιολόγου. Ωστόσο, η άποψη ότι η εκπαίδευση των γυναικών ήταν όχι μόνο ενάντια στη φύση τους, αλλά επιπλέον απειλούσε τη σωματική και ψυχολογική τους ακεραιότητα ξεπερνούσε τα στενά όρια της Γερμανίας των αρχών του 20ού αιώνα και των απόψεων ενός φυσιολόγου. «Η συμμετοχή της γυναικός εις την επαγγελματικήν ζωήν συνεπάγεται ωρισμένας αισθητικάς αλλοιώσεις και βλάβας του σώματός της» ισχυρίζεται ο Ανατολίτης. Και δεν ήταν ο μόνος. Ήδη από τον 18ο αιώνα η ανατομία λειτούργησε ως βάση επιστημονικών ισχυρισμών και θεωριών για την κατωτερότητα των γυναικών και την αδυναμία τους να ασχοληθούν με την κατάκτηση της γνώσης. Είτε μέσα από τον επιστημονικό λόγο που ανέπτυξαν οι ανατόμοι είτε αυτόν που συγκροτήθηκε από τα φιλοσοφικά ρεύματα του 17ου και 18ου αιώνα, κατασκευάστηκε μια τέτοια έννοια του φύλου που λειτούργησε ως αρχή αποκλεισμού των γυναικών από την επιστήμη.
Κατά τον 18ο αιώνα αλλαγές στην επιστημονική πρακτική, οι οποίες ευνόησαν τη χρήση ποσοτικών μεθόδων, οδήγησαν στην «ακριβή» περιγραφή των διαφορών μεταξύ ανδρών και γυναικών και στην αναπαράσταση του γυναικείου και του ανδρικού σώματος μέσα από την εικονογράφηση ή και την κατασκευή κέρινων ομοιωμάτων του ανθρώπινου σκελετού. Μέσα από συνεχείς συγκρίσεις, αναλογίες και αντιπαραθέσεις που αφορούσαν στην ανατομία των δύο φύλων, οι επιστήμονες καθόρισαν ταυτόχρονα τη φύση των έμφυλων διαφορών. Ανατόμοι και γιατροί στη Γαλλία και τη Γερμανία ανέδειξαν την ανακάλυψη και την περιγραφή των έμφυλων διαφορών όπως αυτές εμφανίζονται σε κάθε μέρος του ανθρώπινου σώματος -από τα κόκαλα και τους μυς έως τις φλέβες και τα νεύρα- σε μέγιστη ερευνητική δραστηριότητα. Απέδωσαν δε στο ανδρικό και γυναικείο σώμα έναν διακριτό σκοπό - τέλος που για τους άνδρες ενείχε φυσική και διανοητική δύναμη, ενώ στις γυναίκες επιφύλασσε τη μητρότητα. Η κληρονομιά αυτή πέρασε στον 19ο αιώνα και ισχυροποιήθηκε μέσα από τις απόψεις των Κεντροευρωπαίων γιατρών και φυσιολόγων. Όπως μας εξηγεί ο Ανατολίτης, «...όσον η γυνή επιδιώκη να εξισωθή εις όλους τους κλάδους της ανθρωπίνης γνώσεως τοσούτον απομακρύνεται του προσδοκομένου. Και τούτο διότι λόγοι φυσιολογικοί, βιολογικοί -τους οποίους δεν δυνάμεθα να αναπτύξωμεν εν ολίγοις- και άλλοι εμποδίζουσι την εξίσωσιν αυτών με το ανδρικόν φύλον».
Το κείμενο του Ανατολίτη έφτασε στα χέρια μου εξαιτίας της χιουμοριστικής διάθεσης ενός αγαπητού φίλου που αστειευόμενος διέκρινε αρχές φαλάκρας στο τριχωτό της κεφαλής μου. Ειλικρινά, γέλασα πολύ και ικανοποιήθηκα με τη σκέψη ότι σχεδόν εκατό χρόνια μετά οι γυναίκες στις επιστήμες είναι προφανές ότι δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Είναι όμως πράγματι έτσι; Αναλογίστηκα ότι ως καθηγήτρια στο ΕΜΠ, έως πρόσφατα, αποτελούσα τη μοναδική γυναίκα πρωτοβάθμια καθηγήτρια και τη μοναδική γυναίκα μέλος ΔΕΠ. Στις συνελεύσεις της σχολής μου οι γυναίκες κυριολεκτικά σπανίζουν, ενώ δεν θυμάμαι πότε ήταν η τελευταία φορά που εκλέχτηκε γυναίκα μέλος ΔΕΠ στις έτσι κι αλλιώς λιγοστές θέσεις που προκηρύχθηκαν στη σχολή μου. Μήπως εντέλει ο Ανατολίτης μας έπεισε;
Δεν πάει καιρός που ο νομπελίστας Tim Hunt, μιλώντας στο Παγκόσμιο Συνέδριο Επιστημονικής Δημοσιογραφίας, ισχυρίστηκε ότι “τρία πράγματα μπορεί να συμβούν όταν τα κορίτσια βρίσκονται στο εργαστήριο: τα ερωτεύεσαι, σε ερωτεύονται και όταν τους ασκείς κριτική, βάζουν τα κλάματα”. Η λύση για τον Hunt ήταν προφανής: άνδρες και γυναίκες θα έπρεπε να εργάζονται σε διαφορετικά εργαστήρια! Η Βασιλική Ακαδημία, της οποίας μέλος αποτελούσε τότε ο Hunt, έσπευσε να διαχωρίσει τη θέση της διατυπώνοντας ξεκάθαρα ότι “η επιστήμη χρειάζεται τις γυναίκες”. Στην προσπάθειά του να ανασκευάσει τις δηλώσεις του, ο Hunt μάλλον χειροτέρεψε τη θέση του ισχυριζόμενος ότι δεν το εννοούσε, δεν ήθελε να θίξει κανέναν και ότι για την ακρίβεια ήθελε να είναι ειλικρινής! Από την άλλη, μόλις πρόσφατα ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Ντόναλντ Τραμπ αποκάλεσε τη δημοσιογράφο Mika Brzezinski «χαζή σαν πέτρα», με «χαμηλό I.Q.», κάτι που αποτελεί προσφιλή προσβολή του σε μια σειρά άλλων γυναικών. Ανατολίτης, Hunt, Τραμπ και δυστυχώς πολλοί άλλοι θα συμφωνήσουν ότι οι γυναίκες «διά τούτο ας αποφεύγουν την απόλυτον χειραφέτησιν, η οποία, επιδιώκουσα την τελείαν εξίσωσιν των φύλων, προσπαθεί να μεταβάλλη την φύσιν της γυναικός, να καταργήση τον προορισμόν αυτής και την αποστολήν της» Εσείς;
Μαρία Ρεντετζή, καθηγήτρια στο Institute for Philosophy, Literary Studies and History of Science and Technology στο Πολυτεχνείο του Βερολίνου
* Ευχαριστώ θερμά τον Θύμιο Νικολαΐδη που μοιράστηκε μαζί μου το κείμενο του Μίμη Ανατολίτη.
