Η ανακάλυψη των βιταμινών
Οι βιταμίνες είναι οργανικές ουσίες απαραίτητες για την ανθρώπινη λειτουργία, τις οποίες, κατά κανόνα, το ανθρώπινο σώμα δεν είναι σε θέση να παράγει και χρειάζεται να λαμβάνει μέσω των τροφών.
Οι δεκατρείς βιταμίνες (A, Β1, B12, Β2, Β3, Β5, Β6, Β7, Β9, C, D, E, K1) ανακαλύφθηκαν από τις αρχές έως τα μέσα του 20ού αιώνα. Ωστόσο, η ιστορία της ανακάλυψής τους ξεκινά πολλούς αιώνες πίσω, στις πρώτες παρατηρήσεις ότι κάποιες τροφές μπορούσαν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση ή πρόληψη συγκεκριμένων παθήσεων. Οι παρατηρήσεις μετατράπηκαν σε πιο συστηματικές μελέτες κυρίως τους τελευταίους δύο-τρεις αιώνες, όταν επιστήμονες και μελετητές ξεκίνησαν να μελετούν τα συστατικά των τροφών και τις ιδιότητές τους. Σε μεγάλο βαθμό οι ανακαλύψεις αυτές πυροδοτήθηκαν από τα ναυτικά ταξίδια της εποχής των μεγάλων εξερευνήσεων, όταν οι άνθρωποι έπρεπε να μένουν μακριά από τη στεριά για εβδομάδες ή μήνες και δεν μπορούσαν να έχουν πρόσβαση στην απαραίτητη ποικιλία φρέσκων τροφών.
Χαρακτηριστικά, το σκορβούτο, το οποίο σήμερα γνωρίζουμε ότι οφείλεται στην έλλειψη βιταμίνης C, πιστεύεται ότι οδήγησε στον θάνατο περισσότερα από 2 εκατομμύρια μέλη πληρωμάτων ναυτικών αποστολών. Σε πολλές περιπτώσεις είχε παρατηρηθεί ότι η κατανάλωση πορτοκαλιών, λεμονιών ή άλλων φρέσκων τροφών βελτίωνε την εικόνα των ασθενών και πολλές φορές οδηγούσε σε πλήρη ίαση, χωρίς να είναι γνωστή η αιτία. Για αυτό τον λόγο, μετά τον 18ο αιώνα το Βρετανικό Ναυτικό είχε καθιερώσει τη μεταφορά εσπεριδοειδών με τις αποστολές του για την αποτροπή του σκορβούτου, με αποτέλεσμα οι Βρετανοί ναύτες να αποκτήσουν το παρατσούκλι “limeys”.
Στη βικτωριανή Αγγλία γνώριζαν ότι η ραχίτιδα, μια πάθηση που συνδέεται με την κακή οστική ανάπτυξη, εμφανίζεται κυρίως σε παιδιά και συνδέεται με πόνους στα κόκαλα, μυική αδυναμία, παραμόρφωση των άκρων κ.λπ., μπορεί να αντιμετωπιστεί με κατανάλωση ιχθυελαίων. Στη συνέχεια, η απομόνωση των λιπιδίων του ιχθυελαίου οδήγησε στην πρώτη ταυτοποίηση του ενεργού συστατικού που σήμερα είναι γνωστό ως βιταμίνη D. Αυτή περιέχεται σε τροφές όπως τα λιπαρά ψάρια (σαρδέλες, σκουμπρί, σολομός κ.λπ.), το μουρουνέλαιο, το κόκκινο κρέας και το βοδινό συκώτι, οι κρόκοι των αυγών και κάποια είδη μανιταριών. Συχνή πηγή είναι τα γαλακτοκομικά, τα οποία είναι συνήθως τεχνητά εμπλουτισμένα με τη βιταμίνη.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι η βιταμίνη D παράγεται από το σώμα μας όταν αυτό εκτίθεται στο ηλιακό φως. Για αυτό τον λόγο συχνά ονομάζεται και «βιταμίνη της λιακάδας» (sunshine vitamin). Η υπεριώδης ακτινοβολία του ηλιακού φωτός επιδρά στη χοληστερίνη σε κατάλληλα διαμορφωμένα κύτταρα του δέρματός μας, οδηγώντας στην παραγωγή βιταμίνης D. Επομένως, βάσει του ορισμού των βιταμινών ως ουσιών που το σώμα μας λαμβάνει μέσω των τροφών επειδή δεν είναι σε θέση να τις παράγει, η βιταμίνη D δεν είναι βιταμίνη. Στην πραγματικότητα ανήκει σε μια κατηγορία ουσιών που ονομάζονται στεροειδείς ορμόνες.
Την ανακάλυψη των βιταμινών ακολούθησε και η ευρεία οικονομική εκμετάλλευσή τους μέσω συμπληρωμάτων. Τα πρώτα συμπληρώματα βιταμινών κατασκευάστηκαν μέσα στη δεκαετία του 1930, την οποία ακολούθησαν δεκαετίες μαζικής υστερίας για την κατανάλωση συμπληρωμάτων, καθώς άρχισε να κυριαρχεί η άποψη ότι αρκεί κανείς να χρησιμοποιεί συμπληρώματα με τις απαραίτητες θρεπτικές ουσίες αντί να βασίζεται σε μια ισορροπημένη διατροφή.
Η βιταμίνη D και τα συμπληρώματα
Η έρευνα πάνω στη χρησιμότητα των βιταμινών και τις επιπτώσεις τους στην ευρύτερη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού συνεχίζεται. Οι έρευνες αυτές έχουν μεγάλη σημασία για δύο βασικούς λόγους. Κατά πρώτον, οι παλιότερες μελέτες είναι δύσκολο ή αδύνατο να επαναληφθούν, παρ’ όλο που έχουν οδηγήσει ήδη στην καθιέρωση κάποιων απόψεων σε κοινό και επιστήμονες. Επομένως, είναι απαραίτητο να ελεγχθούν αυτές οι καθιερωμένες πεποιθήσεις υπό το πρίσμα μεγαλύτερων και πιο αντιπροσωπευτικών δειγμάτων. Από την άλλη, οι στατιστικές μέθοδοι και οι πειραματικές τεχνικές βελτιώνονται συνεχώς, επομένως είναι απαραίτητο να γίνονται / επαναλαμβάνονται μελέτες στις οποίες δεν θα συγχέεται το αίτιο με το αποτέλεσμα μιας πάθησης και δεν θα αγνοείται η επίδραση άλλων παραγόντων, γενετικών ή περιβαλλοντικών, στις διάφορες λειτουργίες.
Ταυτόχρονα, επειδή σχετίζονται με τη διατροφή, η σημασία των ερευνών αυτών είναι ξεκάθαρα πιο άμεση και αφορά μαζικά το κοινό. Η επικοινωνία των αποτελεσμάτων τους δεν αποσκοπεί μόνο στην πληροφόρηση, αλλά επιδρά σε μεγάλο βαθμό στις καθημερινές συνήθειες και τις βασικές ανάγκες του κοινού. Η κατάσταση γίνεται πιο πολύπλοκη καθώς συχνά η επικοινωνία αυτών των ερευνών γίνεται στη βάση της παροχής μιας ενιαίας και απλής «συνταγής επιτυχίας» για το πώς θα έχουμε μια μακριά και υγιή ζωή. Στην πράξη, όμως, τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα, καθώς κάθε τροφή παρέχει μια σειρά από συστατικά με ποικίλες επιδράσεις τις οποίες δεν γνωρίζουμε σε όλη τους την έκταση. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Tim Spector, καθηγητής Γενετικής Επιδημιολογίας στο King’s College του Λονδίνου και συγγραφέας, η έννοια του «μέσου ανθρώπου» που συχνά χρησιμοποιείται σε αυτές τις μελέτες απέχει από την πραγματικότητα και κάθε άνθρωπος έχει μια συγκεκριμένη απόκριση στις διάφορες τροφές. Επομένως, θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν δαιμονοποιούμε ή αποθεώνουμε συγκεκριμένες τροφές κι αυτούς που τις υποστηρίζουν.
Ο Tim Spector έχει επίσης ασχοληθεί εκτενώς με το ζήτημα της έλλειψης βιταμίνης D σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού και τις επιπτώσεις των τρόπων αντιμετώπισης. Σε άρθρο του στο «The Conversation” (theconversation.com) παρουσιάζει μια σειρά από πρόσφατα αποτελέσματα σχετικά με τα οφέλη της βιταμίνης D και υποστηρίζει πως ίσως να το έχουμε παρακάνει με τα συμπληρώματα.
Η έλλειψη βιταμίνης D μπορεί να οφείλεται σε κάποια πάθηση ή ιατροφαρμακευτική αγωγή, σε κακή διατροφή και συνηθέστερα σε ελλιπή έκθεση στον Ήλιο. Μάλιστα, έχει παρουσιαστεί από κρατικούς και μη φορείς ως μια σύγχρονη επιδημία. Για την αντιμετώπισή της πολλοί είναι αυτοί που καταφεύγουν σε υπερκατανάλωση συμπληρωμάτων. Αυτή ενθαρρύνεται από μελέτες που έχουν κατά καιρούς υποστηρίξει πως η βιταμίνη D βοηθά όχι μόνο στην πρόληψη των σπασιμάτων των οστών και της οστεοπόρωσης, αλλά και καρδιακών νοσημάτων, αυτοάνοσων παθήσεων, ακόμα και της κατάθλιψης και του καρκίνου. Ο Tim Spector όμως παρουσιάζει πρόσφατα αποτελέσματα από μαζικές έρευνες με πιο αυστηρές μεθόδους, σύμφωνα με τις οποίες δεν υπάρχει κάποια συστηματική συμπεριφορά που να δικαιολογεί ότι η βιταμίνη D μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην πρόληψη αυτού του φάσματος των παθήσεων. Δεδομένου ότι σε μεγάλες ποσότητες η βιταμίνη D είναι τοξική και μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στα οστά, στην καρδιά, στα νεφρά κ.α., συνιστάται μεγάλη προσοχή στην κατανάλωση συμπληρωμάτων ώστε να μην ξεπερνιέται η ημερήσια συνιστώμενη ποσότητα.
Η έλλειψη βιταμίνης D και τα αντηλιακά
Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της βιταμίνης D που χρειαζόμαστε το λαμβάνουμε από την επίδραση του ηλιακού φωτός σε κατάλληλα κύτταρα που έχουμε στο δέρμα μας. Ωστόσο, γνωρίζουμε σήμερα με βεβαιότητα ότι η έκθεση στον Ήλιο είναι υπεύθυνη για τον καρκίνο του δέρματος για αυτό τον λόγο είναι απαραίτητη η αποφυγή έκθεσης στον Ήλιο και η χρήση αντηλιακών για την προστασία του δέρματος. Τα μέτρα αυτά, όμως, μπορούν να οδηγήσουν σε έλλειψη βιταμίνης D, η οποία, με τη σειρά της, μπορεί να προκαλέσει παθήσεις όπως η οστεομαλακία. Επομένως, βρισκόμαστε μπροστά σε δύο καταστάσεις των οποίων οι τρόποι αντιμετώπισης είναι αντικρουόμενοι.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι απαραίτητο να αναζητά κανείς τη χρυσή τομή ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες σε βιταμίνη D χωρίς να υπάρχει κίνδυνος βλάβης της υγείας του δέρματος. Έρευνες δείχνουν ότι ο απαραίτητος χρόνος έκθεσης στον Ήλιο για να καλυφθούν οι ανάγκες μας σε βιταμίνη D ποικίλει ανάλογα με τον τύπο του δέρματος. Πιο σκούρο δέρμα σημαίνει, κατά κανόνα, μικρότερη ικανότητα παραγωγής της βιταμίνης. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι κατά τους χειμερινούς μήνες είναι αρκετή η έκθεση στον Ήλιο για δύο-τρεις φορές την εβδομάδα με διάρκεια το μισό του χρόνου που απαιτείται για να προκληθεί έγκαυμα (ώστε να είναι ασφαλής). Η σύντομη έκθεση στον Ήλιο είναι, άλλωστε, απαραίτητη για την ευεξία του οργανισμού. Σε ό,τι αφορά τους καλοκαιρινούς μήνες, πιο πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι ακόμα και με τη χρήση αντηλιακού το δέρμα μας συνθέτει βιταμίνη D όταν δέχεται το ισχυρό ηλιακό φως του καλοκαιριού.
Γιάννης Κοντογιάννης
