Το μεγάλο επίτευγμα της πρώτης επιτυχημένης επανδρωμένης αποστολής στη Σελήνη, το αποκορύφωμα της κούρσας για την κατάκτηση του Διαστήματος ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ, ήταν αποτέλεσμα εντατικής και μαζικής εργασίας από ανθρώπους και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Έχει λοιπόν ενδιαφέρον να δούμε τις εξελίξεις που οδήγησαν σ’ αυτό το ορόσημο και τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι εξελίξεις διαμόρφωσαν τον κόσμο στις μεταπολεμικές δεκαετίες.
Στον απόηχο του πιο καταστροφικού πολέμου
Η ιστορία του διαστημικού ανταγωνισμού ξεκινά, όπως και πολλές άλλες που αφορούν τον σύγχρονο κόσμο, με τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με τη συντριβή του κοινού εχθρού, της ναζιστικής Γερμανίας, ο μεταπολεμικός κόσμος που μόλις είχε γεννηθεί βρισκόταν μπροστά σε δύο αδιαμφισβήτητες υπερδυνάμεις και μια νέα παγκόσμια πραγματικότητα τόσο σε πολιτικό όσο και σε ηθικό επίπεδο. Η ίδια η έκβαση του πολέμου με τις πολύνεκρες εκστρατείες και μάχες, τις θηριωδίες των ναζί και τις σοκαριστικές επιπτώσεις των δύο ατομικών βομβών είχαν δείξει ότι ο άνθρωπος ήταν ικανός να εκμεταλλευτεί τις πιο καταστροφικές δυνάμεις στη φύση χωρίς ηθικούς φραγμούς.
Με τη λήξη του πολέμου, οι ΗΠΑ έκαναν αμέσως σαφές ότι διέθεταν ένα τρομερό όπλο στη διάθεσή τους και, φυσικά, η ΕΣΣΔ εντατικοποίησε αμέσως τις προσπάθειες για να ανταποκριθεί στην πρόκληση. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940, και οι δύο υπερδυνάμεις κατείχαν ένα πυρηνικό οπλοστάσιο ικανό να σπείρει τον όλεθρο και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, ένα όπλο που μπορούσε να εξαφανίσει όχι απλά τους αντιπάλους τους αλλά και ολόκληρη την ανθρωπότητα.
Ταυτόχρονα, έχοντας κατακτήσει τη γερμανική επικράτεια, οι δύο υπερδυνάμεις οικειοποιήθηκαν τα πρωτοποριακά επιτεύγματα της Γερμανίας στην πυραυλική. Ήδη πριν το τέλος του πολέμου, η ναζιστική πολεμική μηχανή χρησιμοποιούσε συστηματικά τους πυραύλους V-2 για να πλήξει συμμαχικούς στόχους προκαλώντας μεγάλες απώλειες σε στρατιώτες και άμαχους. Οι πύραυλοι αυτοί είχαν γίνει τα πρώτα αντικείμενα που έφτασαν στο διάστημα και ήταν το αποτέλεσμα θεωρητικής και πειραματικής εργασίας οραματιστών όπως ο Tsiolkovsky, ο Goddard και ο Oberth. Πλέον, τα σχέδια των πυραύλων ήταν στα χέρια των Σοβιετικών, ενώ οι Αμερικανοί είχαν ήδη φυγαδεύσει δεκάδες Γερμανούς επιστήμονες (μεταξύ των οποίων βρισκόταν και ο πρωτοπόρος Wernher Von Braun). Επομένως, ταυτόχρονα με την ανάπτυξη καταστροφικών πυρηνικών όπλων, οι δύο υπερδυνάμεις ανέπτυσσαν και την τεχνολογία των διηπειρωτικών πυραύλων που θα τους επέτρεπε να πλήξουν σε πολύ μικρό χρόνο στόχους που βρίσκονταν στην άλλη άκρη του πλανήτη.
Προφανώς, οι εξελίξεις στην πυραυλική δεν έδιναν μόνο τη δυνατότητα ανάπτυξης όπλων αλλά και άλλων συστημάτων, όπως π.χ. τεχνητοί δορυφόροι που θα μπορούσαν να παρατηρούν τη Γη και να παρέχουν μετρήσεις, ακόμα και διαστημικά ταξίδια. Εάν όμως η ανθρωπότητα αποκτά σταδιακά τα μέσα για να αξιοποιήσει το Διάστημα ενώ ταυτόχρονα έχει στη διάθεσή της καταστροφικά όπλα που μπορούν να αφανίσουν ολόκληρα κράτη, ενδεχομένως και ολόκληρη την ανθρωπότητα, ποιος εμποδίζει μια υπερδύναμη να χρησιμοποιήσει το Διάστημα για να εξαφανίσει τους αντιπάλους της; Ο κίνδυνος έγινε αμέσως κατανοητός από ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα και προσπάθειες να τεθούν κανόνες ξεκίνησαν αμέσως από τον νεοσύστατο ΟΗΕ. Ξεκίνησε λοιπόν να τίθεται στη διεθνή, πλέον, μεταπολεμική κοινότητα το ζήτημα της αξιοποίησης του Διαστήματος τόσο για να καθοριστεί η διανομή των οφελών όσο και για να αποτραπούν οι τυχόν καταστροφικές συνέπειες. Η ανθρωπότητα έμπαινε σε μια επικίνδυνη ισορροπία.
Το Διεθνές Έτος Γεωφυσικής και η κούρσα για την κατάκτηση του Διαστήματος
Προσπαθώντας να δημιουργήσει γέφυρες ανάμεσα σε επιστήμονες των αντίπαλων στρατοπέδων («Ανατολής» και «Δύσης»), το Διεθνές Συμβούλιο Επιστημονικών Ενώσεων συνήλθε το 1954 στη Ρώμη για να αποφασίσει τη θεσμοθέτηση ενός νέου διεθνούς θεσμού.
Το Διεθνές Έτος Γεωφυσικής θα διαρκούσε από τα μέσα του 1957 μέχρι το τέλος του 1958 και στο πλαίσιό του θα προωθούνταν η παγκόσμια συνεργασία των επιστημονικών ομάδων σε επιστημονικά πεδία που αφορούσαν τον πλανήτη, όπως η Σεισμολογία, η Ωκεανογραφία, η Μετεωρολογία, η μελέτη της ηλιακής δραστηριότητας κ.λπ. Στο συμβούλιο συμμετείχαν και οι δύο υπερδυνάμεις. Οι αντιπρόσωποι των ΗΠΑ, μάλιστα, πρότειναν στο πλαίσιο του Έτους Γεωφυσικής να εκτοξευτούν δορυφόροι εξοπλισμένοι με επιστημονικό εξοπλισμό. Τα μέλη της επιτροπής αποδέχτηκαν ομόφωνα την πρόταση και έγινε καθολικά αποδεκτό, ακόμα και από τους Σοβιετικούς αντιπροσώπους, ότι μόνο οι τεχνητοί δορυφόροι που εξυπηρετούσαν επιστημονικούς σκοπούς μπορούσαν να τεθούν σε τροχιά χωρίς να θίγονται ζητήματα περί ελευθερίας στο Διάστημα.
Τον Ιούλιο του 1955, και με μόλις μία ημέρα διαφορά, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Σοβιετική Ένωση ανακοίνωσαν ότι σκοπεύουν, κατά τη διάρκεια του Διεθνούς Έτους Γεωφυσικής, να θέσουν δορυφόρους σε τροχιά γύρω από τη Γη. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι αυτό ήταν το εναρκτήριο λάκτισμα για τον ανταγωνισμό των δύο υπερδυνάμεων για την κατάκτηση του Διαστήματος.
Η κούρσα για την κατάκτηση του Διαστήματος που μόλις είχε ξεκινήσει ήταν στην πραγματικότητα μια πτυχή του στρατιωτικού και πολιτικού ανταγωνισμού των δύο υπερδυνάμεων. Στον ανταγωνισμό αυτό αντικατοπτρίζονταν δίπολα όπως καπιταλισμός - κομμουνισμός, ευημερία - φτώχια, ελευθερία - ολοκληρωτισμός κ.λπ., με τις πιο αφηρημένες έννοιες των διπόλων προφανώς να αλλάζουν θέση αναλόγως με το στρατόπεδο που τις εξέφραζε. Και για τις δύο υπερδυνάμεις ο αγώνας αυτός παιζόταν σε διπλό ταμπλό.
Σε διπλωματικό επίπεδο τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ τόνιζαν την ανάγκη για τη διασφάλιση ενός Διαστήματος ελεύθερου, η αξιοποίηση του οποίου θα ξεπερνάει τα όρια των εθνών και θα έχει οφέλη για όλη την ανθρωπότητα. Στο πλαίσιο αυτής της οδού, η τοποθέτηση όπλων στο Διάστημα ήταν πάντοτε καταδικαστέα από τη διεθνή κοινότητα, συμπεριλαμβανομένων των υπερδυνάμεων. Καθ’ όλη τη διάρκεια του διαστημικού αγώνα δρόμου, η διευθέτηση των ζητημάτων της αξιοποίησης του Διαστήματος ήταν αναπόσπαστο μέρος των διπλωματικών επαφών των εμπλεκομένων χωρών και των εργασιών του ΟΗΕ. Το διεθνώς αποδεκτό νομικό πλαίσιο που ισχύει μέχρι σήμερα έχει τις ρίζες του σε εκείνη την εποχή.
Ταυτόχρονα, φυσικά, οι ειρηνικοί σκοποί άφηναν αρκετό χώρο για την περαιτέρω όξυνση του στρατιωτικού ανταγωνισμού, χρησιμοποιώντας το επιχείρημα της αποτροπής. Από τη μία, και οι δύο δυνάμεις ανέπτυσσαν αμυντικά συστήματα επισκόπησης και ειδοποίησης σε περίπτωση που κάποια από τις άλλες δυνάμεις προχωρήσει σε επίθεση. Από την άλλη, επικαλούμενες προς εσωτερική κατανάλωση τη δικαιολογία του ολοκληρωτικού κομμουνισμού ή της καπιταλιστικής λαίλαπας αντιστοίχως, οι δύο υπερδυνάμεις αύξαναν συνεχώς τη χρηματοδότηση των εξοπλισμών ώστε ο αντίπαλος να μη διανοηθεί να χρησιμοποιήσει τα δικά του όπλα. Η διασφάλιση της ειρήνης περνούσε μέσα από τη δυνατότητα που είχαν οι υπερδυνάμεις να προκαλέσουν ολική καταστροφή η μία στην άλλη. Όπως ήταν επόμενο, ταυτόχρονα με τη συγκέντρωση πυρηνικών όπλων διηπειρωτικής εμβέλειας, αντιστοίχως αύξαναν και οι προϋπολογισμοί των διαστημικών προγραμμάτων.
Η σοβιετική υπεροχή και η αμερικανική αντεπίθεση
Η ιστορία που ακολούθησε το Διεθνές Έτος Γεωφυσικής του 1957 - 1958 είναι λίγο ως πολύ γνωστή. Η ΕΣΣΔ έθεσε πρώτη έναν τεχνητό δορυφόρο σε τροχιά, τον Σπούτνικ 1, αιφνιδιάζοντας και προκαλώντας πανικό σε κοινή γνώμη και θεσμούς των ΗΠΑ. Η απάντηση ήρθε σχεδόν αμέσως, με τη δημιουργία οργανισμών και ομάδων εργασίας, την ίδρυση της NASA και τις πρώτες επιτυχημένες εκτοξεύσεις αμερικανικών δορυφόρων. Παρ’ όλα αυτά, ο πρώτος άνθρωπος στο Διάστημα ήταν Σοβιετικός και μέχρι το 1961 η υπεροχή της Σοβιετικής Ένωσης ήταν αδιαμφισβήτητη.
Οι πρώτες επιτυχίες της Σοβιετικής Ένωσης στην κατάκτηση του Διαστήματος είχαν δύο σημαντικές επιπτώσεις. Πρώτον, έγινε σαφές στους Αμερικανούς ότι η σοβιετική απειλή είναι πραγματική, η Σοβιετική Ένωση είχε σαφές προβάδισμα στον αγώνα για την κατάκτηση του Διαστήματος και η Αμερική δεν θα μπορούσε να το καλύψει, κάτι που παραδέχονταν πλέον Αμερικανοί αξιωματούχοι στις αναφορές στους στον Πρόεδρο Κένεντι. Ο πανικός αυτός ήταν αρκετός για να ξυπνήσει τις ΗΠΑ. Υπήρχε όμως και μια δεύτερη, θετική αυτή τη φορά, επίπτωση. Οι όποιες αμφιβολίες υπήρχαν σχετικά με την οριοθέτηση του Διαστήματος, σε αναλογία με τον εναέριο χώρο και τη θάλασσα, είχαν λυθεί στην πράξη από τις πρωτοβουλίες της ΕΣΣΔ. Εφόσον δεν υπήρχαν σαφή όρια μέσα στα οποία κινήθηκε ο πρώτος δορυφόρος, οι ΗΠΑ νομιμοποιούνταν να προχωρήσουν στην κατασκευή δικών τους δορυφόρων χωρίς να έχουν ουσιαστικά διευθετηθεί τα θέματα της επικράτειας των κρατών στον διαστημικό χώρο.
Πλέον, όμως, οι ΗΠΑ έπρεπε να στοχεύσουν ακόμα πιο μακριά προκειμένου να καλύψουν το χαμένο έδαφος. Ο νεότερος σε ηλικία Αμερικανός Πρόεδρος Τζον Κένεντι ήταν ο μόνος που μπορούσε να πάρει το απαιτούμενο ρίσκο. Σε έναν από τους πιο διάσημους λόγους του στο Κονγκρέσο, στις 25 Μαΐου του 1961, αναγνώρισε το προβάδισμα των Σοβιετικών, τόνισε τους κινδύνους που κρύβει αυτή τους η επιτυχία για τον δυτικό κόσμο και ζήτησε την έγκριση του Κογκρέσου για την τεράστια χρηματοδότηση που απαιτούνταν προκειμένου οι ΗΠΑ να βρεθούν στο τιμόνι των εξελίξεων. Όπως θα έλεγε αργότερα και ο Πρόεδρος Τζόνσον, που διαδέχτηκε τον Κένεντι μετά τη δολοφονία του, «δεν μπορεί να είμαστε πρώτοι στη Γη και δεύτεροι στο Διάστημα».
Στόχος του Κένεντι ήταν ένα άκρως φιλόδοξο διαστημικό πρόγραμμα, το οποίο περιλάμβανε έναν μεγάλο αριθμό δορυφόρων για τις τηλεπικοινωνίες και τη μετεωρολογία κ.ά. και, το κυριότερο, αποστολές προετοιμασίας με έναν απώτερο στόχο: «Πριν το τέλος της δεκαετίας, να στείλουμε έναν άνθρωπο στη Σελήνη και να τον φέρουμε πίσω στη Γη ασφαλή».
Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, ο Κένεντι τόνιζε τη διάθεση των ΗΠΑ για συνεργασία σ’ αυτό το επίπεδο με την ΕΣΣΔ. Παρά τη δολοφονία του στις 22 Νοεμβρίου του 1963, το πρόγραμμα συνεχίστηκε με επιτυχία και κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Τζόνσον αλλά και του Νίξον, που ανέλαβε το 1969. Παρά το γεγονός ότι οι ΗΠΑ είχαν εμπλακεί και στον κλιμακούμενο πόλεμο του Βιετνάμ, ο οποίος είχε προκαλέσει τεράστιες αντιδράσεις και είχε διχάσει βαθιά την αμερικανική κοινωνία, ο στόχος που έθεσε ο Κένεντι επετεύχθη και μάλιστα νωρίτερα από το αναμενόμενο.
Τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στη Σελήνη μπορούν πράγματι να ιδωθούν ως ένα μεγάλο όραμα της ανθρωπότητας, το οποίο έγινε πραγματικότητα χάρη, σε μεγάλο βαθμό, στο έργο οραματιστών και ιδεολόγων και η επίτευξη του οποίου εμπνέει διαχρονικά. Δεν θα μπορούσε όμως το όραμα αυτό να γίνει πράξη χωρίς προσεκτικό σχεδιασμό και χωρίς τη διάθεση τεράστιων πόρων. Παραμένει ένα ερώτημα το κατά πόσο η ανθρωπότητα θα διέθετε αυτούς τους πόρους αν δεν υπήρχε το πλαίσιο του ανταγωνισμού και οι εύθραυστες ισορροπίες του Ψυχρού Πολέμου. Ίσως όμως, τελικά, στο κυνήγι αυτού του στόχου το πεδίο του ανταγωνισμού μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων να μετατοπίστηκε ελαφρώς από τη Γη στο Διάστημα και ίσως με αυτό τον τρόπο να στέρησε πόρους από έναν καταστροφικό πυρηνικό πόλεμο. Ταυτόχρονα, μας άφησε κληρονομιά έναν τεχνολογικό πολιτισμό που άλλαξε ριζικά τον κόσμο μας. Σε τι βαθμό και προς ποια κατεύθυνση, μένει να αξιολογηθεί στο μέλλον...
Πρόταση βιβλίο: «Accessory to War: The Unspoken Alliance Between Astrophysics and the Military»
Σ’ αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, ο αστροφυσικός Neil deGrasse Tyson και η ερευνήτρια Avis Lang παρουσιάζουν μια εκδοχή του «Πόλεμος πατήρ πάντων» του Ηράκλειτου για τις επιστήμες. Με επίκεντρο την Αστροφυσική, οι δύο συγγραφείς παρουσιάζουν τις συχνά παράλληλες πορείες των επιστημονικών εξελίξεων και των στρατιωτικών αναμετρήσεων ή ανταγωνισμών από την αρχαιότητα ως (κυρίως) τη σύγχρονη εποχή. Οι αναγνώστες θα βρουν στις σελίδες του βιβλίου μια πολύ αναλυτική περιγραφή των πολιτικών και επιστημονικών εξελίξεων κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και της διαστημικής κούρσας.
Γιάννης Κοντογιάννης
