Τον σχεδιασμό της κυβέρνησης για το πρόταγμα ενός νέου παραγωγικού προτύπου “με βάση την οικονομία της γνώσης, δηλαδή την οικονομία που αξιοποιεί τη γνώση που προκύπτει από την έρευνα και την απορρέουσα καινοτομία”, παρουσιάζει ο αναπληρωτής υπουργός έρευνας και καινοτομίας Κώστας Φωτάκης στην “Α” της Κυριακής, ούτως ώστε να αρθεί το "παράδοξο" που έχει φέρει την Ελλάδα να κατατάσσεται ανάμεσα στις πρώτες 25 χώρες του κόσμου, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, ενώ ως προς τους δείκτες καινοτομίας να βρίσκεται στην 22η θέση μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28 και πολύ χαμηλότερα στην παγκόσμια κατάταξη.
Ο ίδιος αναφέρει ότι ήδη έχουν θεσπιστεί επιμέρους μέτρα για την αναστροφή του brain drain, καθώς πλέον “επιτρέπεται σε νέους επιστήμονες, κυρίως μεταδιδάκτορες, να είναι οι ίδιοι οι επιστημονικοί υπεύθυνοι των προτάσεων ερευνητικών έργων που υποβάλλουν”, προσθέτοντας ότι “από τις 1.669 προτάσεις που υποβλήθηκαν στο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) για έργα μεταδιδακτόρων, οι 160 προέρχονται από Έλληνες επιστήμονες που εργάζονται στο εξωτερικό”.
Επιπλέον, προαναγγέλλει την επικείμενη κατανομή δημόσιων πόρων συνολικού ύψους 393,7 εκατ. ευρώ από το πρόγραμμα «Ερευνώ - Δημιουργώ - Καινοτομώ» σε 685 ερευνητικά έργα, από τα οποία τα 498 αφορούν συνεργασίες επιχειρήσεων με δημόσιους ερευνητικούς φορείς. Πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα όσον αφορά το ύψος της χρηματοδότησης και υπολογίζεται να στηρίξει περί τις 4.400 νέες ποιοτικές θέσεις εργασίας.
* Συχνά κάνετε λόγο για τη δημιουργία ενός νέου παραγωγικού μοντέλου και μετάβαση στην οικονομία της γνώσης. Μπορείτε να μας αναλύσετε τι σημαίνουν αυτές οι έννοιες;
Στην Ελλάδα για πολλές δεκαετίες επικρατεί ένα «παράδοξο»: Ενώ στη χώρα υπάρχει εξαιρετικό επιστημονικό δυναμικό με επιδόσεις διεθνούς εμβέλειας, οι δείκτες καινοτομίας βρίσκονται πολύ κάτω από τον μέσο όρο των χωρών της Ε.Ε. και η επιχειρηματικότητα χαρακτηρίζεται από μέση ή χαμηλή ένταση γνώσης.
Αυτό το «παράδοξο» οφείλεται σε μια σειρά ιστορικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών που διαμόρφωσαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη θέση της χώρας στον σημερινό παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας. Το χάσμα της καινοτομίας συνδέεται με τον εγκλωβισμό της οικονομίας σε θέση χαμηλής εξειδίκευσης και μειωμένης ανταγωνιστικότητας.
Στόχος μας είναι η ανατροπή του, προτάσσοντας ένα νέο παραγωγικό πρότυπο με βάση την οικονομία της γνώσης, δηλαδή την οικονομία που αξιοποιεί τη γνώση που προκύπτει από την Έρευνα και την απορρέουσα καινοτομία. Την οικονομία που βασίζεται στην παραγωγή ποιοτικών προϊόντων και υπηρεσιών μεγάλης προστιθέμενης αξίας.
Πρέπει να τονισθεί ότι, ανάλογα με τις ιδεολογικές τάσεις που επικρατούν και τις πολιτικές που εφαρμόζονται, η οικονομία της γνώσης μπορεί να αποτελέσει ισχυρό αναπτυξιακό πυλώνα και ταυτόχρονα εφαλτήριο κοινωνικής χειραφέτησης, προάγοντας την υγιή και καινοτόμο επιχειρηματικότητα σε αντιδιαστολή με τις κρατικοδίαιτες και παρασιτικές πρακτικές του παρελθόντος.
Τα πρώτα δείγματα ανάσχεσης του brain drain
* Για ποιους λόγους ένας νέος ερευνητής που έχει φύγει στο εξωτερικό θα επιέστρεφε στην Ελλάδα;
Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, οι κύριοι λόγοι της μονόπλευρης επιστημονικής μετανάστευσης (brain drain) είναι η έλλειψη προοπτικών επιστημονικής σταδιοδρομίας, οι επικρατούσες συνθήκες εργασίας και μετά οι χαμηλοί μισθοί.
Το φαινόμενο έχει ενταθεί ιδιαίτερα εξαιτίας της γενικότερης υποτίμησης της εργασίας στα χρόνια της κρίσης και έχει σχεδόν δεκαπλασιασθεί συγκριτικά με τα χρόνια πριν την κρίση.
Έτσι, πέρα από αξιοπρεπείς μισθούς, η πολιτική που έχουμε διαμορφώσει για την αντιμετώπιση του brain drain εστιάζει στη δημιουργία προοπτικών σταδιοδρομίας και ικανοποιητικών συνθηκών εργασίας σε ελκυστικά περιβάλλοντα για τη διεξαγωγή ερευνητικού έργου με αξιώσεις. Για παράδειγμα, με τον νόμο για την έρευνα του 2016, διευρύνεται η δημοκρατία και ελέγχονται πιθανές αυθαιρεσίες στη διοίκηση των Ερευνητικών Κέντρων (ΕΚ) χωρίς να θυσιάζεται η επιδίωξη της επιστημονικής ποιότητας. Ακόμη, επιτρέπεται σε νέους επιστήμονες, κυρίως μεταδιδάκτορες, να είναι οι ίδιοι οι επιστημονικοί υπεύθυνοι των προτάσεων ερευνητικών έργων που υποβάλλουν.
Τα πρώτα αχνά δείγματα ανάσχεσης του brain drain που παρατηρούνται αποδίδονται στην απήχηση αυτού του μέτρου, αφού επιτρέπει την ανάδειξη της δημιουργικότητας και των επιστημονικών ικανοτήτων των νέων ερευνητών μέσα από τον σχηματισμό της δικής τους ερευνητικής ομάδας, δημιουργώντας ουσιαστικές ευκαιρίες για την επιστημονική τους εξέλιξη. Χαρακτηριστικά, από τις 1.669 προτάσεις που υποβλήθηκαν στο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) για έργα μεταδιδακτόρων, οι 160 προέρχονται από Έλληνες επιστήμονες που εργάζονται στο εξωτερικό και επιθυμούν να επιστρέψουν σε ελληνικά ΑΕΙ και ΕΚ για την υλοποίηση του ερευνητικού έργου που προτείνουν.
Η διαμόρφωση ευκαιριών για επιστημονική εργασία στον ιδιωτικό τομέα, με αιχμή μέτρα στήριξης του στελεχιακού δυναμικού Τμημάτων Έρευνας και Ανάπτυξης (R&D) καινοτόμων επιχειρήσεων, αποτελεί μια άλλη προσέγγιση για την προσέλκυση εξειδικευμένων επιστημόνων από το εξωτερικό.
Τέλος, θα ήθελα να επισημάνω ότι όσοι Έλληνες επιστήμονες του εξωτερικού έχουν δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς στις χώρες που βρίσκονται και είναι δύσκολο να επιστρέψουν στην Ελλάδα, μπορούν πλέον να ενταχθούν στην αναπτυξιακή προσπάθεια της χώρας μέσω του προγράμματος «Γέφυρες γνώσης» (www.knowledgebridges.gr) του υπουργείου Οικονομίας.
393,7 εκατ. ευρώ για το πρόγραμμα «Ερευνώ - Δημιουργώ - Καινοτομώ»
* Σε ποια θέση βρίσκεται η χώρα μας στην καινοτομία και την Έρευνα σε σχέση με τον παγκόσμιο χάρτη και με ποιους τρόπους μπρεί να βελτιωθεί η εικόνα της;
Όσον αφορά τις επιστημονικές επιδόσεις, η χώρα κατατάσσεται ανάμεσα στις πρώτες 25 χώρες του κόσμου σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ. Ως προς τους δείκτες καινοτομίας, όμως, η Ελλάδα βρίσκεται στην 22η θέση μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28 και πολύ χαμηλότερα στην παγκόσμια κατάταξη. Αυτό είναι άλλωστε το παράδοξο στο οποίο ήδη αναφέρθηκα. Για τη βελτίωση της εικόνας, η ερευνητική πολιτική εστιάζεται σε τρεις πόλους.
Πρώτον, στην ενίσχυση του ανθρώπινου δυναμικού που διαθέτει η χώρα και την αναβάθμιση και τον εμπλουτισμό των επιστημονικών υποδομών. Το ΕΛΙΔΕΚ, που ιδρύθηκε το 2016, είναι ο ακρογωνιαίος λίθος για την υλοποίηση αυτού του στόχου. Η σημαντική αύξηση της δημόσιας δαπάνης για την έρευνα, που υπερδιπλασιάστηκε κατά τα τρία τελευταία χρόνια, είναι χαρακτηριστική των προθέσεων της κυβέρνησης. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι και στον ιδιωτικό τομέα οι R&D δαπάνες αυξήθηκαν σημαντικά, κυρίως από ίδια έσοδα, κατά 219 εκατ. ευρώ την τριετία 2014-2016, απτό δείγμα εμπιστοσύνης στην πορεία της ελληνικής οικονομίας. Θεωρώ ότι οικονομικές μελέτες που εμφανίστηκαν πρόσφατα και μιλούν για κάμψη της νέας επιχειρηματικότητας θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τέτοια συγκεκριμένα στοιχεία. Συνολικά, το 2016, μέσα στην κρίση, το ποσοστό του ΑΕΠ για R&D δαπάνες διαμορφώθηκε στο 0,99%, αυξημένο κατά 245 εκατ. ευρώ σε σχέση με το 2014.
Ο δεύτερος πόλος αφορά τη στήριξη της καινοτόμου επιχειρηματικότητας. Πρόσφατα ανακοινώθηκε, από την Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης (ΕΥΔΕ-ΕΤΑΚ) της ΓΓΕΤ, η επικείμενη κατανομή δημόσιων πόρων συνολικού ύψους 393,7 εκατ. ευρώ από το πρόγραμμα «Ερευνώ - Δημιουργώ - Καινοτομώ» σε 685 ερευνητικά έργα, από τα οποία τα 498 αφορούν συνεργασίες επιχειρήσεων με δημόσιους ερευνητικούς φορείς. Πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα όσον αφορά το ύψος της χρηματοδότησης και υπολογίζεται να στηρίξει περί τις 4.400 νέες ποιοτικές θέσεις εργασίας. Ποτέ στο παρελθόν δεν είχε υπάρξει τόσο υψηλή χρηματοδότηση! Επιπλέον, διανοίγονται νέες ευκαιρίες για την καινοτόμο επιχειρηματικότητα με την ίδρυση, το 2016, του Υπερταμείου Επιχειρηματικών Συμμετοχών EquiFund, που είναι κατάλληλα προσαρμοσμένο στις σημερινές απαιτήσεις της οικονομίας της χώρας και είναι έτοιμο να λειτουργήσει στηρίζοντας την αξιοποίηση ερευνητικών αποτελεσμάτων μέσω της δημιουργίας νεοφυών επιχειρήσεων και start ups, της λειτουργίας καινοτόμων επιχειρήσεων σε πρώιμο στάδιο, αλλά και κατά την ωρίμανση και μεγέθυνσή τους.
Ο τρίτος πόλος αφορά την ανάληψη εμβληματικών πρωτοβουλιών από την Πολιτεία σε θέματα σημαντικής κοινωνικής απήχησης. Για παράδειγμα, πρόσφατα με πρωτοβουλία του υπουργείου δημιουργήθηκε το Δίκτυο Εξατομικευμένης Ιατρικής ή Ιατρικής Ακριβείας, φέρνοντας τη χώρα έγκαιρα στην ιατρική του μέλλοντος. Στόχος, σε πρώτη φάση, είναι η έρευνα και οι κλινικές εφαρμογές της για την πρόληψη και θεραπεία του καρκίνου με σύγχρονες προσεγγίσεις μοριακής ιατρικής προσβάσιμες από το Δημόσιο Σύστημα Υγείας. Η συνεργασία με το υπουργείο Υγείας βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της πρωτοβουλίας. Μια άλλη εμβληματική πρωτοβουλία, σε συνεργασία με το υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, αφορά την εφαρμογή καινοτόμων τεχνολογιών στην αγροδιατροφή, για την ανάδειξη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ελληνικής αγροτικής παραγωγής με στόχο τη δημιουργία προστιθέμενης αξίας στα ελληνικά αγροτικά προϊόντα.
Τα ελληνικά πανεπιστήμια, πρωτοπόρα στην έρευνα
* Προσφέρουν τα ελληνικά πανεπιστήμια τα απαραίτητα εφόδια για την πραγματοποίηση έρευνας. Ποιες αλλαγές μπορούν να γίνουν;
Σας απαντώ απερίφραστα πως ναι, έστω κι αν πάντα υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Τα ελληνικά ΑΕΙ και ΕΚ σίγουρα προσφέρουν δυνατότητες για την πραγματοποίηση Έρευνας υψηλού επιπέδου. Θα αναφερθώ σε δύο μόνο χαρακτηριστικά στοιχεία που καταδεικνύουν αυτό το γεγονός. Οι ελληνικές ερευνητικές ομάδες συμμετέχουν με ιδιαίτερη επιτυχία στη διεκδίκηση ευρωπαϊκής χρηματοδότησης κατατάσσοντας τη χώρα 11η μεταξύ των χωρών της ΕΕ-28. Επιπλέον, η άρτια επιστημονική κατάρτιση που παρέχουν τα ελληνικά ΑΕΙ και ΕΚ καταδεικνύεται από τη μεγάλη ζήτηση που έχουν στο εξωτερικό οι Έλληνες επιστήμονες που προέρχονται από αυτά. Όλα τα δεδομένα έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την προσπάθεια απαξίωσης των δημόσιων ΑΕΙ και ΕΚ που επιχειρείται συστηματικά από πολιτικούς χώρους που προβάλλουν την αδιέξοδη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία.
Οι αλλαγές που μπορούν να γίνουν άπτονται της άρσης του ελληνικού «παραδόξου» που προανέφερα. Ήδη αναπτύσσεται ο κατάλληλος συνδυασμός θεσμικών παρεμβάσεων και χρηματοδοτικών εργαλείων, προσαρμοσμένων στο οικονομικό περιβάλλον της χώρας, που προωθεί την αξιοποίηση αξιοποιήσιμων ερευνητικών αποτελεσμάτων, χωρίς τον στρεβλό φετιχισμό για τη μετατροπή κάθε επιστημονικής γνώσης που παράγεται σε εμπόρευμα και κάθε ερευνητή σε επιχειρηματία. Η χρεοκοπία αυτής της προσέγγισης αποδεικνύεται από την επιδείνωση του χάσματος καινοτομίας στη χώρα όλα τα προηγούμενα χρόνια. Αντίθετα, αν απεγκλωβίσουμε τους νέους επιστήμονες από τέτοιου είδους αγκυλώσεις και αφήσουμε το ανθρώπινο δυναμικό που υπάρχει να ανθίσει, πολλά μπορεί να επιτευχθούν.
* Γιατί θεωρείτε επείγουσα επιστημονική και κοινωνική αναγκαιότητα τη δημιουργία ενός ολότελα νέου ιδρύματος, που να είναι ανεξάρτητο από την εκάστοτε πολιτική ηγεσία, όπως το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας;
Το ΕΛΙΔΕΚ είναι το όχημα για να αντιμετωπιστούν συσσωρευμένες παθογένειες του ελληνικού ερευνητικού χώρου και μια καθοριστική θεσμική παρέμβαση για την οικοδόμηση της οικονομίας της γνώσης. Το ΕΛΙΔΕΚ από τη γένεσή του αποτελεί ένα είδος «ανεξάρτητης» αρχής για την επιστημονική έρευνα ώστε η ίδια η επιστημονική κοινότητα να διαμορφώνει τον ερευνητικό χάρτη της χώρας. Βασικός σκοπός του ΕΛΙΔΕΚ είναι η συνεπής και στοχευμένη στήριξη του ερευνητικού δυναμικού της χώρας, η ενίσχυση των ερευνητικών υποδομών και η έμπρακτη προαγωγή της ποιοτικής ελεύθερης έρευνας που διεξάγεται στα ελληνικά ΑΕΙ και ΕΚ, χωρίς γεωγραφικούς ή θεματικούς περιορισμούς. Για παράδειγμα, οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες που αποτελούν αιχμή για τη χώρα και δεν χρηματοδοτούνται από το ΕΣΠΑ ή άλλες πηγές στηρίζονται από το ΕΛΙΔΕΚ.
Το ΕΛΙΔΕΚ, με την αρωγή της ΓΓΕΤ, έχει ήδη εγκρίνει 585 υποτροφίες σε υποψήφιους διδάκτορες μετά την αξιολόγηση 2.114 αιτήσεων και ολοκληρώνει τη διαδικασία αξιολόγησης 1.669 προτάσεων που υπέβαλαν μεταδιδακτορικοί ερευνητές και ερευνήτριες, δηλαδή νέοι επιστήμονες, για την ενίσχυση των ερευνητικών έργων τους. Έχει ήδη δημοσιεύσει την προκήρυξη για ερευνητικά έργα μελών ΔΕΠ των ΑΕΙ, ερευνητών και Ερευνητριών των ΕΚ και για την προμήθεια ερευνητικού εξοπλισμού μεγάλης αξίας. Επιπλέον, αναμένεται άμεσα να αναγγελθεί και η 2η προκήρυξη για υποψήφιους διδάκτορες. Πρόκειται για έναν πλούσιο απολογισμό δράσεων για τους πρώτους 15 μήνες λειτουργίας του.
Είναι θλιβερό ένα καινοφανές, για τα δεδομένα της έρευνας στη χώρα, εγχείρημα να γίνεται στόχος μικροπολιτικής παραπληροφόρησης σε ορισμένα πρόσφατα δημοσιεύματα που αποσκοπούν στη διατήρηση της μιζέριας και της καταχνιάς.
* Ποιες είναι οι κινήσεις που ετοιμάζετε κατά το επόμενο διάστημα όσον αφορά την Έρευνα και την καινοτομία;
Πέρα από τη συστηματική και συνεπή συνέχιση της οικοδόμησης όρων ποιότητας και εμπιστοσύνης για τη διεξαγωγή έρευνας με αξιώσεις, ετοιμάζουμε νέες νομοθετικές παρεμβάσεις σχετικές με θέματα ηθικής και δεοντολογίας στην έρευνα και αξιοποίησης της καινοτομίας. Στους άμεσους στόχους μας εντάσσεται, επίσης, η προσέλκυση R&D τμημάτων ξένων και δυναμικά εξελισσόμενων επιχειρήσεων στην Ελλάδα, κάτι που ενισχύει την οικοδόμηση της οικονομίας της γνώσης και τις προοπτικές για παραγωγικές επενδύσεις μέσα στο θετικό οικονομικό τοπίο που διαμορφώνεται το 2018. Ευελπιστούμε σύντομα να μπορούμε να πούμε περισσότερα.
