Του David Pilling
Είναι μεγάλος ο πειρασμός να μιλήσεις για «αφρικανική άνοιξη». Μέσα σε μερικούς μήνες, σε χώρες τόσο ανόμοιες όπως η Αγκόλα και η Ζιμπάμπουε, η Αιθιοπία και η Νότια Αφρική, ηγέτες που βρίσκονταν στην εξουσία για πολλά χρόνια, έπεσαν σαν κώνοι. Την περασμένη εβδομάδα ήταν η σειρά του Αιθίοπα πρωθυπουργού Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν, ο οποίος παραιτήθηκε μετά από διαδηλώσεις ετών εναντίον του καθεστώτος και την κλιμάκωση της δημόσιας αντιπαράθεσης μέσα στους κόλπους του συνασπισμού που κυβερνά τη χώρα από το 1991.
Η αιφνιδιαστική αποχώρησή του ήλθε μόλις μια ημέρα μετά από την ανακοίνωση, στην άλλη άκρη της ηπείρου, του προέδρου της Νότιας Αφρικής Τζέικομπ Ζούμα ότι συμφώνησε να παραιτηθεί ώστε να ανοίξει ο δρόμος για τη διαδοχή του από τον Σίριλ Ραμαφόσα. Αυτές οι δραματικές εξελίξεις σημειώθηκαν μετά από την ακόμα πιο αιφνιδιαστική πτώση του ηγέτη της Ζιμπάμπουε Ρόμπερτ Μουγκάμπε, για τον οποίο πολλοί πίστευαν ότι θα πεθάνει σε βαθιά γεράματα χωρίς να ανατραπεί. Αντίθετα, ο Μουγκάμπε έλαβε το μήνυμα όταν τα τανκς βγήκαν στους δρόμους της πρωτεύουσας Χαράρε τον περασμένο Νοέμβριο. Μόλις δυο μήνες πριν από αυτό το γεγονός, σε μια ενορχηστρωμένη αλλά εξαιρετικής σημασίας αλλαγή ηγεσίας στην Αγκόλα, ο Χοάο Λουρένκο ανέλαβε πρόεδρος, διαδεχόμενος τον Ζοζέ Εντουάρντο ντος Σάντος, ο οποίος παρέμεινε στην εξουσία επί 38 χρόνια, δηλαδή ένα χρόνο παραπάνω από τον Ρόμπερτ Μουγκάμπε.
Τι συμβαίνει λοιπόν; Μήπως οι Αφρικανοί ηγέτες θα πρέπει να τρέμουν από φόβο μπροστά σε ένα κύμα αλλαγής που εξαπλώνεται στην ήπειρο;
Η Αφρική δεν είναι μια χώρα. Είναι μια ήπειρος με πολλούς διαφορετικούς λαούς, των οποίων η ιστορία, οι γλώσσες και οι πολιτικές κουλτούρες διαφέρουν τόσο πολύ ώστε είναι δύσκολο να συγκριθούν. Ενίοτε τα γεγονότα στη μία χώρα δεν συνδέονται με αυτά που συμβαίνουν σε μια άλλη. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν κοινά σημεία. Εξάλλου, χώρες που βρίσκονται σε διαφορετικές ηπείρους -όπως, για παράδειγμα, οι Φιλιππίνες, η Ουγγαρία και οι Ηνωμένες Πολιτείες- είναι επιρρεπείς στις ίδιες δυνάμεις του λαϊκισμού και του εθνικισμού.
Αυτό που έχουν κοινό η Αγκόλα, η Αιθιοπία, η Νότια Αφρική και η Ζιμπάμπουε είναι ότι κυβερνώνται από απελευθερωτικά κινήματα τα οποία έγιναν απολιθώματα της εξουσίας τα τελευταία 25 έως 50 χρόνια. Στην Αγκόλα, το Λαϊκό Κίνημα για την Απελευθέρωση της Αγκόλας (MPLA) κυβερνά από το 1975 που αποχώρησαν οι Πορτογάλοι. Στη Ζιμπάμπουε, το Zanu-PF, που ηγήθηκε του ένοπλου αγώνα κατά της κυριαρχίας της λευκής μειοψηφίας, βρίσκεται στην εξουσία από το 1980. Με παρόμοιο τρόπο το Επαναστατικό Δημοκρατικό Λαϊκό Μέτωπο της Αιθιοπίας κυβερνά τη χώρα από το 1991 αν και ο Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν ανέλαβε την πρωθυπουργία το 2012, μετά από τον θάνατο του Μελές Ζενάουι. Και στη Νότια Αφρική, ακόμα ένα απελευθερωτικό κίνημα, το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC), βρίσκεται στην εξουσία μετά από την κατάρρευση του απάρτχαϊντ το 1994.
Σε κάθε περίπτωση, αυτά τα απελευθερωτικά κινήματα προσπαθούν να ανανεωθούν μετά από την παραμονή μιας ή δυο γενεών στην εξουσία. Η μετάβαση από την εξορία στη διακυβέρνηση δεν ήταν πάντα εύκολη. Εξουσία σημαίνει χρήμα. Στην περίπτωση της Αγκόλας οι μεγάλες εξαγωγές πετρελαίου και μαζικές κινεζικές επενδύσεις ήταν μια φλέβα χρυσού για τα ηγετικά στελέχη του κόμματος, ειδικά για εκείνους που έφεραν το όνομα ντος Σάντος. Στη Ζιμπάμπουε, η σοσιαλιστική ρητορική υπέκυψε στην πραγματικότητα μιας κατεστραμμένης οικονομίας για τους πολλούς, ενώ ο πλούτος πήγε σε λιγοστούς εκλεκτούς κομματικούς, πιστούς στον Ρόμπερτ Μουγκάμπε. Στη Νότια Αφρική, επίσης, ειδικά στα χρόνια του Τζέικομπ Ζούμα, το δίκαιο καθήκον για τη διάδοση του πλούτου στη μαύρη πλειοψηφία πήρε μια λιγότερο δίκαιη μορφή με τη διανομή του σε μια μαύρη ελίτ που συνδέεται με το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο.
Η αλλαγή καθοδηγείται τώρα εν μέρει από την αγανάκτηση εκατομμυρίων ανθρώπων που έμειναν στο περιθώριο. Ο λαός βρίσκει τη φωνή του και πιέζει την άρχουσα ελίτ να αλλάξει ηγεσία προκειμένου να επιβιώσει. Στη Νότια Αφρική, την μακράν πιο δημοκρατική από αυτές τις χώρες, η υποστήριξη στο ANC μειώθηκε σε διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις και το κόμμα έχασε τον έλεγχο τεσσάρων από τις σημαντικότερες πόλεις της χώρας. Αλλά ακόμα και στις άλλες τρεις χώρες, όπου οι εκλογές είναι περισσότερο ελεγχόμενες, οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης βρήκαν τρόπο για να εκφραστούν, τόσο στις κάλπες όσο και στους δρόμους.
Θα φέρουν οι νέοι ηγέτες την αληθινή αλλαγή; Στην Αιθιοπία, μετά από την παραίτηση του Χαϊλεμαριάμ Ντεσαλέν επιβλήθηκε κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δεν αποτελεί βέβαια ένδειξη για άνοιγμα προς τη δημοκρατία. Στην Αγκόλα και στη Ζιμπάμπουε τα κόμματα που βρίσκονται στην εξουσία έκαναν πολλά για να δείξουν ότι κινούνται σε μια νέα κατεύθυνση, αν και μένει να αποδειχθεί κατά πόσον αυτό θα μεταφραστεί σε πολιτικό περιεχόμενο. Στη Νότια Αφρική, ο Σίριλ Ραμαφόσα επιδιώκει κάτι περισσότερο από διακοσμητικές αλλαγές προκειμένου να αποκαταστήσει το ηθικό του ANC και την εκλογική δύναμη του κόμματος.
Ωστόσο, σε κάθε μια από αυτές τις χώρες, η άρχουσα ελίτ έχει προχωρήσει σε αλλαγές προσώπων για να προστατεύσει τον εαυτό της. Αντί για επαναστάσεις από τη βάση, είναι περισσότερο κομματικές αναδιατάξεις από την κορυφή. Αλλά ο όρος «αφρικανική άνοιξη» δεν ανταποκρίνεται σε αυτό που συμβαίνει. Θα μπορούσε να το αποκαλέσει κάποιος εποχή του παλατιανού πραξικοπήματος.
