Όταν το 2009 ο Νικολά Σαρκοζί δήλωνε ότι ο υπολογισμός του βαθμού ευημερίας μιας χώρας με κριτήριο το ΑΕΠ αποτελεί αίτιο οικονομικών κρίσεων, προκρίνοντας χρήση κοινωνικών και περιβαλλοντικών δεικτών μαζί με τους οικονομικούς, δεν πρότεινε κάτι καινούργιο, αφού είχε εφαρμοστεί τέσσερις δεκαετίες νωρίτερα. Αυτό όμως που σήμερα θεωρείται λογικό, είχε χαρακτηριστεί “παράλογο” όταν πρωτοεφαρμόστηκε.
Το 1972 ο βασιλιάς του Μπουτάν Τζίγκμε Σινγκίγιε Γουάντσουκ εξήγγειλε ως εθνικό στόχο μια οικονομία συμβατή με τις πνευματικές αξίες του Βουδισμού αντί των υλικών της Δύσης. Η “απάντηση” στο τεχνοκρατικό ΑΕΠ ήταν οι εννέα παράμετροι της “Ακαθάριστης Εθνικής Ευτυχίας” που τέθηκε ισχύ στο ορεινό αυτό βουδιστικό βασίλειο: Καλή ψυχολογία, φυσική - διανοητική - πνευματική υγεία, κοινωνική και κοινοτική δράση, πολιτιστικές δραστηριότητες, εκπαίδευση, βιοτικό επίπεδο, χρηστή διακυβέρνηση, χρήση του χρόνου, οικολογική ισορροπία. Αυτό που τότε αντιμετωπίστηκε ως ιδιορρυθμία ενός μονάρχη, σταδιακά κέρδισε έδαφος: Το 2011 ο ΟΟΣΑ εισήγαγε τον Δείκτη Καλύτερης Ζωής (Better Life Index), ενώ ο ΟΗΕ δημοσίευσε το World Hapiness Report. Ο Καναδάς εισήγαγε ακολούθως το Canadian Index of Wellbeing, ενώ ανάλογους δείκτες κατήρτισαν Βρετανία, Γαλλία και επιχειρηματικοί κολοσσοί.
Στον σχεδόν μισό αιώνα που παρήλθε, το Μπουτάν, από απόμακρη, απομονωμένη, σχεδόν “μυθική” χώρα, έγινε συνώνυμο της ευτυχίας των πολιτών. Αυτό και οι πλείστες όσες ακόμη ιδιαιτερότητες παρουσιάζει το έχουν καταστήσει έναν από τους συναρπαστικότερους, αλλά ταυτόχρονα και δυσκολότερους ταξιδιωτικούς προορισμούς παγκοσμίως. Δύσκολος όχι μόνο για ταξιδιώτες, αλλά ακόμη και πιλότους. Το διεθνές αεροδρόμιο του Πάρο, κρυμμένο σε βουνά των 6.000 μέτρων, είναι το δυσκολότερο παγκοσμίως να προσγειωθεί αεροπλάνο. Μόλις 8 πιστοποιημένοι πιλότοι έχουν δικαίωμα προσγείωσης - απογείωσης και μόνο ημέρα. Δυσκολία είναι και το οικονομικό: Η κυβέρνηση απαιτεί μίνιμουμ δαπάνη 250 δολάρια ημερησίως. Αν πάντως ληφθεί υπόψη ότι με αυτά έχεις τζιπ με οδηγό, ξεναγό, απεριόριστα αξιοθέατα, μνημεία, οποιοδήποτε μουσείο, διανυκτέρευση σε ξενοδοχείο 4 αστέρων επιλογής σου, πρωινό, γεύμα και δείπνο σε εστιατόριο που θα επιλέξεις, το «μίνιμουμ» αυτό ποσό (εφόσον το διαθέτεις βεβαίως) δεν ακούγεται αποθαρρυντικό.
Άλλη δυσκολία είναι η διαδικασία βίζας. Θα απαιτηθούν εβδομάδες να επιλέξεις και να ενημερώσεις πότε και σε ποια μέρη θα πας, ποια ξενοδοχεία προτιμάς, τι πρόγραμμα θα ακολουθήσεις, τι αξιοθέατα θέλεις να δεις, πόσες ημέρες θα μείνεις και βέβαια θα προπληρώσεις.
Οι δυσκολίες δεν είναι μόνο από ψυχολογικής πλευράς, όπως λ.χ. το επικίνδυνο αεροδρόμιο (η θέα από ψηλά πάντως σε αποζημιώνει), σωματικής (το συναρπαστικότερο αξιοθέατο, από τα πιο συναρπαστικά παγκοσμίως, η περίφημη Φωλιά της Τίγρης, απαιτεί στοιχειωδώς καλή φυσική κατάσταση για να το επισκεφτείς), αλλά και πνευματικής. Απαιτούνται στοιχειώδεις έστω γνώσεις για Βουδισμό, φιλοσοφία λαών των Ιμαλαΐων, πολιτική και οικονομική πραγματικότητα και άλλα. Για να ευχαριστηθείς το ταξίδι, πας «διαβασμένος» και για τα πιο απλά ζητήματα, όπως λ.χ. να ζητήσεις στο αεροπλάνο θέση σε αριστερό παράθυρο για να δεις τα Ιμαλάια σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια.
Η μυθική Σάνγκρι Λα
Οι «τουριστικές ατραξιόν» βρίσκονται δυτικά του Πάρο, που φιλοξενεί το αεροδρόμιο. Πρώτο αξιοθέατο που συναντάς είναι η γέφυρα Τατσόγκ Λατάνγκ, φτιαγμένη από σιδερένιες αλυσίδες. Οι αλυσιδωτές γέφυρες ήταν δημιούργημα του γιατρού, γιόγκι, σιδερά, αρχιτέκτονα και μηχανικού Τανγκ Τονγκ Γκιάλπο ή «Τζακζάμπα» («κατασκευαστής σιδερένιων αλυσίδων») που έζησε 124 χρόνια, 1361 με 1485, χτίζοντας 108 γέφυρες. Αυτές οι διάρκειες ζωής παραπέμπουν στη μυθική Σάνγκρι Λα, γνωστή και από το βιβλίο του Τζέιμς Χίλτον «Χαμένος Ορίζοντας» που μετέφερε το 1937 στον κινηματογράφο ο Φρανκ Κάπρα, με θέμα ένα μοναστήρι κρυμμένο στα Ιμαλάια, όπου οι αναχωρητές επιμηκύνουν ασυνήθιστα τη διάρκεια της ζωής τους ζώντας ευτυχισμένοι. Η αίσθηση να ανεβοκατεβαίνει η γέφυρα σαν τραμπολίνο καθώς τη διαβαίνεις, με εκατοντάδες λευκά, κίτρινα, κόκκινα και θαλασσιά μαντίλια ευχών να ανεμίζουν εκατέρωθεν και με τα επιβλητικά Ιμαλάια στο βάθος είναι μοναδική.
Πέντε χιλιόμετρα πριν από το Τίμπου βρίσκεται το Ανάκτορο του Βαθέως Νοήματος των Μυστικών Μάντρα (ιεροί φθόγγοι, λέξεις και φράσεις που πρωτοαναφέρθηκαν προ 3.000 ετών στα σανσκριτικά και πιστεύεται ότι κρύβουν πνευματική δύναμη). Το ανάκτορο που χρησιμοποιήθηκε και ως κάστρο και μοναστήρι χτίστηκε το 1629 από τον Ζαμπντρούνγκ Νγκαγουάνγκ Ναμγκιάλ, εξέχουσα ιστορική προσωπικότητα της χώρας, αφού ενοποίησε το Μπουτάν. Όταν σταμάτησε να χρησιμοποιείται ως μοναστήρι, στέγασε το ινστιτούτο εκμάθησης της Ντζόνγκα, λόγιας γλώσσας στα τζονγκ. Τζονγκ λέγονται τα κτηριακά συγκροτήματα που αποτελούν ταυτόχρονα κάστρο, μοναστήρι και διοικητήριο. Λόγω της στρατηγικής του θέσης, οι Θιβετανοί το πολιόρκησαν δύο φορές, όμως ηττήθηκαν και πολλοί πολιορκητές σκοτώθηκαν.
Η άφιξη στο Τίμπου προκαλεί πολιτισμικό σοκ με την ηρεμία της. Είναι η μοναδική στον κόσμο πρωτεύουσα χωρίς ούτε έναν φωτεινό σηματοδότη. Ζήτημα να κυκλοφορούν 70.000 αυτοκίνητα, που πρωτοεμφανίστηκαν μόλις το 1962. Το δε υψόμετρο, 2.320 μέτρα, γίνεται αμέσως αισθητό με υποψία λαχανιάσματος στο περπάτημα. Ο κεντρικός δρόμος, η Νόρζιν Λαμ, συνδέει τη νότια κυκλική πλατεία με τη βόρεια και κατά μήκος της έχει εστιατόρια, τράπεζες, καταστήματα με παραδοσιακά χειροτεχνήματα, εκθετήριο λαϊκής τέχνης, τη βιβλιοθήκη και ψιλικατζίδικα τα οποία, όπως και τα εστιατόρια, προκαλούν εντύπωση με τις προσόψεις - έργα τέχνης: Ξυλόγλυπτα παράθυρα σκαλισμένα περίτεχνα με καμπύλες και γωνίες βαμμένα σε αποχρώσεις κόκκινου, μπλε και μοβ και τοίχοι ζωγραφισμένοι με σχήματα, λουλούδια και ζώα. Σχεδόν όλα τα σπίτια είναι ασβεστωμένα, με ξυλόγλυπτα παράθυρα, ξύλινες στέγες και πόρτες με έντονα χρώματα.
"Dress code" με ρόμπα και κάλτσες ώς το γόνατο
Εκτός της ομοιομορφίας των κτηρίων, εντύπωση προκαλεί και η ομοιομορφία στο ντύσιμο, κάτι σαν «dress code». Οι περισσότεροι άνδρες φορούν το «γκο», ρόμπα με μικρά καρό σε χρωματική βάση γκρι και κόκκινου που φτάνει μέχρι τα γόνατα. Φορώντας την, τα άκρα της ακουμπούν στο έδαφος, κατόπιν μαζεύεται σταυρωτά στη μέση για να φτάσει ώς τα γόνατα και δένεται με την «κέρα». Συνοδεύεται με χοντρές μάλλινες κάλτσες που φτάνουν λίγο κάτω από τα γόνατα. Όταν πέφτει ο υδράργυρος, πολλοί φορούν και παντελόνι κάτω από το «γκο», με τα μπατζάκια μέσα από τις κάλτσες. Οι γυναίκες, αντίθετα, φορούν πολύχρωμα ρούχα με τυλιγμένη στο φόρεμα την «κίρα», ύφασμα περασμένο σταυρωτά πάνω στους ώμους. Και όλες φορούν οριζόντιες ρίγες (με τον σωματότυπό τους, αδιαφορούν για το οπτικό τρικ «αδυνατίσματος» με κάθετες ρίγες).
Ενδιαφέρουσα εμπειρία είναι η επίσκεψη στην κατάλευκη, κωδονόσχημου σχήματος και θιβετανικής αρχιτεκτονικής Αναμνηστική Στούπα, νότια της πρωτεύουσας. Οι ντόπιοι γυρνούν τρεις φορές ολόγυρά της με τη φορά του ρολογιού, το αντίθετο θεωρείται κακοτυχία, κάτι που συμβαίνει σε όλες τις στούπες (πολλοί τις αναφέρουν εσφαλμένα ως «παγόδες», παρ’ ότι υπάρχουν ουσιώδεις διαφορές). Εδώ δεσπόζει η παράσταση της τριάδας των προστάτιδων θεοτήτων Μποντισάτβα, των Αβαλοκιτεσβάρα, κύριου της Συμπόνοιας, Μαντζούσρι, κύριου της Γνώσης και Βατζραπάνι, κύριου της Δύναμης. Αυτούς πλαισιώνουν οι λεγόμενες «άγριες θεότητες» που αναγκάζουν με πειθώ τους θνητούς ακολουθήσουν τον δρόμο της φώτισης, κύριο ζητούμενο στον Βουδισμό. Ολόγυρα κάθονται από το πρωί συνταξιούχοι για να περάσουν την ώρα τους. Αν κάποιος είναι τυχερός και βρει αγγλόγλωσσο μεταφραστή, θα ακούσει ενδιαφέρουσες ιστορίες από τότε που το Μπουτάν ήταν απρόσιτο για τον υπόλοιπο κόσμο.
Τρία χιλιόμετρα έξω από την πόλη βρίσκεται το Φρούριο της Ένδοξης Θρησκείας, το Τασίτσχο Τζονγκ όπως ονομάζεται, διοικητήριο, φρούριο και μοναστήρι, με συγκροτήματα γραφείων δημόσιας διοίκησης, διαμερίσματα μοναχών, ναούς, προαύλια με τοίχους ασβεστωμένους και ζωγραφισμένους με βουδιστικά θέματα. Ξυλόγλυπτα, ζωγραφιές, συμπαγής αρχιτεκτονική, κήποι με τριαντάφυλλα συνθέτουν μείγμα άγριας ομορφιάς και λεπτού γούστου.
Το εντυπωσιακότερο τζονγκ πάντως είναι αυτό της προηγούμενης πρωτεύουσας, της Πουνάκα. Ο καιρός, με υψόμετρο 1.200 μέτρων είναι ηπιότερος του Τίμπου των 2.320 μέτρων και το θερμόμετρο δείχνει 5-6 βαθμούς υψηλότερα. Γι’ αυτό η Πουνάκα είναι η de facto χειμερινή πρωτεύουσα, με σύσσωμο το κεντρικό μοναστικό τάγμα να κατεβαίνει 6 μήνες τον χειμώνα από το ψυχρό Τίμπου στη θερμότερη Πουνάκα. Το τζονγκ, χτισμένο με χώμα, πέτρα και ξύλο τον 17ο αιώνα, βρίσκεται στη συμβολή δύο ποταμών, ενός αρσενικού (Πατέρας Ποταμός) και ενός θηλυκού (Μητέρα Ποταμός). Ιδανική ημέρα επίσκεψης είναι η 9η ημέρα του χρόνου (πέφτει συνήθως Φεβρουάριο), οπότε τελείται φαντασμαγορική γιορτή με τελετουργικούς χορούς με μάσκες σε ανάμνηση της νίκης κατά των εισβολέων Κινέζων το 1639.
Εικόνα για χλωρίδα, πανίδα, όπλα, λαϊκές φορεσιές, αγάλματα, βουδιστικά κείμενα και μάσκες έχει την ευκαιρία να σχηματίσει ο επισκέπτης στο Εθνικό Μουσείο, από το προαύλιο του οποίου έχει πανοραμική θέα της πόλης Πάρο.
Στα "Μετέωρα" των Ιμαλαΐων
Κυριότερο αξιοθέατο, πάντως, είναι η ξακουστή Φωλιά της Τίγρης όπως μεταφράζεται το «Τσακτσάνγκ», βουδιστικό μοναστήρι με συγκρότημα ναών στην πλαγιά απόκρημνου βράχου 900 μέτρων. Πρόκειται δηλαδή για κάτι σαν τα "Μετέωρα του Ιμαλαΐων" και για προσκυνηματικό τόπο βουδιστών. Εδώ διαλογιζόταν τον 8ο αιώνα ο Γκουρού Ρινπότσε ή Παντμασαντάβα, που εισήγαγε τον Βουδισμό στο Μπουτάν. Το μοναστήρι έχτισε το 1692 ο ηγεμόνας Γκιάλσε Ενζίν Ράμπγκε, που καθιέρωσε τις 13 εθνικές τέχνες: Χειροποίητο χαρτί (ενδιαφέρουσα η επίσκεψη σε παρασκευαστήριο με όλη τη διαδικασία παραγωγής χειροποίητου χαρτιού), λιθοξοΐα, σιδηρουργία, κεραμική, ζωγραφική, μπρούντζος, ξυλουργία, ξυλογλυπτική, χαρακτική, αργυροχρυσοχοΐα, χειροτεχνήματα, υφαντουργία, ραπτική. Η επίσκεψη στο ινστιτούτο των 13 τεχνών είναι απαραίτητη για να καταλάβει κάποιος αρκετά για τον πολιτισμό του Μπουτάν.
Η ονομασία Φωλιά της Τίγρης οφείλεται στον θρύλο ότι ο Γκουρού Ρινπότσε έφτασε από το Θιβέτ καβάλα σε μια τίγρη. Σε άλλον μύθο, η τίγρης ήταν μεταμόρφωση της πριγκίπισσας και φιλοσόφου Γιέσε Τσογκιάλ, που γεννήθηκε το 777 στο Θιβέτ. Τα κτήρια του συγκροτήματος συνδέονται με σκαλιά πάνω στον βράχο και ξύλινες γέφυρες. Από δε τα μπαλκόνια των ερημητηρίων η θέα της κοιλάδας του Πάρο είναι μαγευτική.
Άλλα αξιοθέατα είναι το ύψους 51 μέτρων άγαλμα του Βούδα Ντορντένμα στην κορυφή ενός λόφου που κοιτάζει στην κοιλάδα του Τιμπού, το γυναικείο μοναστήρι της Ζιλούκα, όπου φτωχοί γονείς παραδίδουν τις κόρες να μορφωθούν και να ανέβει το κοινωνικό τους στάτους, τα καταφύγια του τακίν, εθνικού ζώου του Μπουτάν (μισό κατσίκα - μισό αγελάδα), το ορεινό πέρασμα Ντότσου Λα στα 3.150 μέτρα, με 108 στούπες σε ανάμνηση 108 Μπουτανών στρατιωτών που σκοτώθηκαν το 2003 στις μάχες με Ινδούς αυτονομιστές που είχαν εγκαταστήσει κρυφά στρατόπεδα στο Μπουτάν, και ο Ναός της Γονιμότητας, που έχτισε το 1499 ένας εκκεντρικός ιεράρχης. Και βέβαια, το πανέμορφο τσόρτεν (είδος στούπας) Κάμσουν Γιουλέι, που είναι προσβάσιμο με μία ώρα πεζοπορία στη γαλήνια κοιλάδα της Πουνάκα.
