Για τους αναλυτές, η Τουρκία έχει ήδη σπάσει σε τρία μέρη: Κοσμικοί κεμαλιστές, ισλαμοσυντηρητικοί οπαδοί του Ερντογάν, Κούρδοι. Το χάσμα που χωρίζει τις "ενότητες" αυτές είναι πλέον τεράστιο και η κατάσταση χαρακτηρίζεται οριακή, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Ο Ερντογάν πάντως συνεχίζει να επωφελείται της πολυδιάσπασης της αντιπολίτευσης, ενώ φαίνεται να απορροφά και ένα μέρος του εθνικιστικού στρατοπέδου. Η θέση του ενισχύεται πρόσκαιρα, αλλά για πόσο καιρό θα διατηρεί τη δυναμική του; Σημείο - κλειδί για την πορεία της χώρας στο αμέσως επόμενο διάστημα θεωρείται η πορεία της οικονομίας. Αν δεν υπάρξει ανάσχεση της επιδείνωσής της, πιθανόν τα πράγματα να γίνουν απρόβλεπτα.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΝΙΚΟΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ
Σωτήρης Ρούσσος: Κλειδί για το μέλλον, η επιδεινούμενη οικονομία
Το πρόβλημα της Τουρκικής Δημοκρατίας και γενικότερα του τουρκικού πολιτικού συστήματος δεν είναι το πολιτειακό καθεστώς ή οι υπερεξουσίες του προέδρου, αλλά το ότι το κράτος και οι ελίτ έχουν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν εξουσίες πέρα από το Σύνταγμα, είτε με “νομότυπα” πραξικοπήματα, είτε με εκλογικές νοθείες ή με καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, όπως αυτή του Ερντογάν. Πρόκειται για μια “αναγκαία” κατάσταση, ώστε οι ίδιες αυτές ελίτ να μπορούν να ξεπερνούν τις βαθιές και αγεφύρωτες διαφορές που υφίστανται ανάμεσα στις δύο ή ακόμα και τρεις διαφορετικές Τουρκίες: Εκείνη των μεσοαστικών στρωμάτων και του κεμαλισμού, της ευσεβούς θρησκευόμενης μεσαίας τάξης και της περιθωριοποιημένης υπαίθρου και φυσικά της κουρδικής μειονότητας.
Μετά το δημοψήφισμα της Κυριακής, κανένα από αυτά τα χάσματα δεν έχει γεφυρωθεί. Η χώρα θα συνεχίσει στον δρόμο του αυταρχισμού ακριβώς διότι οι πολιτικές δυνάμεις, περιλαμβανομένου του Ερντογάν, δεν έχουν υιοθετήσει θέσεις που να γεφυρώνουν τις διαιρέσεις. Ο παράγοντας που θα παίξει σημαντικό ρόλο στο μέλλον είναι η επιδεινούμενη τουρκική οικονομία. Αν δεν αναστραφεί η καθοδική πορεία της, όχι μόνο ο Ερντογάν, αλλά η χώρα στο σύνολό της θα βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση.
Πάντως, ο Ερντογάν παραμένει εκλογικά πανίσχυρος, η άποψη ότι έχασε δύναμη στα αστικά κέντρα είναι λανθασμένη. Αν σκεφτεί κανείς ότι οι ακροδεξιοί του Μπαχτσελί στη συντριπτική πλειονότητά τους δεν τον ψήφισαν, αυτό σημαίνει ότι διατηρεί στην Άγκυρα και την Κωνσταντινούπολη ποσοστά πάνω από 48%! Αν αύριο πάει σε εκλογές, θα κάνει πραγματικά περίπατο. Οι εκλογές είναι βέβαια ένα ρεαλιστικό σενάριο.
Αναβάπτισμα
Ο Ερντογάν θα προσπαθήσει να θέσει εκ νέου την ιδεολογική πλατφόρμα του ισλαμοκεμαλισμού, δηλαδή του εθνικού ηγέτη, πιθανόν μέσα από πρόωρη προσφυγή στις κάλπες ή με νέα δημοψηφίσματα πάνω σε άλλα ζητήματα. Θα προσπαθήσει να επανέλθει και να αναβαπτιστεί μέσα από τη λαϊκή ψήφο. Είναι πανίσχυρος διότι η αντιπολίτευση είναι διχασμένη και είναι αδύνατο να βρει μια κοινή πολιτική πλατφόρμα. Είναι αδύνατο οι κεμαλιστές, που προέρχονται από την παράδοση των πραξικοπημάτων και της καταστολής, να βρουν κοινό τόπο με το φιλοκουρδικό HDP και τις δυνάμεις της Αριστεράς. Επομένως, ο Ερντογάν επωφελείται και από την πολυδιάσπαση της αντιπολίτευσης. Όσον αφορά τον αντίκτυπο στο διεθνές στερέωμα, η Τουρκία παραμένει μια αναντικατάστατη δύναμη για το ΝΑΤΟ και συνεχίζει να παίζει έναν προνομιακό ρόλο, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την επιδείνωση των σχέσεων ΗΠΑ - Ρωσίας. Κανείς δεν θα θελήσει να την απομακρύνει από δυτικές συμμαχίες.
Σε σχέση με την Ευρώπη, καλό θα είναι η Τουρκία να παραμείνει σε τροχιά σύνδεσης με την Ε.Ε. Η Άγκυρα γνωρίζει πολύ καλά -δεν χρειάζονταν να της το πει ο Αυστριακός ΥΠΕΞ- ότι δεν επρόκειτο να γίνει μέλος της Ε.Ε. Και όλα τα δημοκρατικά χαρακτηριστικά να διέθετε, πάλι θα έμενε απ' έξω, ιδιαίτερα σε αυτή τη φάση που διανύουν η Ένωση και Ευρωζώνη. Το σημαντικό είναι να παραμείνει προσδεδεμένη με την Ευρώπη διότι απλούστατα μόνο έτσι θα μπορούμε κι εμείς να έχουμε καλύτερες σχέσεις μαζί της.
Όσον αφορά το Κυπριακό, δεν θα αλλάξουν σημαντικά τα πράγματα, ο Ερντογάν δεν πρόκειται να γίνει πιο διαλλακτικός. Ωστόσο, δεν θα έχουμε τόσο συχνά ξεσπάσματα εμπρηστικής ρητορικής εκ μέρους του στις ελληνοτουρκικές σχέσεις για τη Συνθήκη της Λωζάννης, το Αιγαίο κ.λπ. Η πρακτική των παραβιάσεων και της αμφισβήτησης των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων θα συνεχιστεί, καθώς αυτή είναι η πάγια στρατηγική της Τουρκίας.
Ο Σωτήρης Ρούσσος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (ΚΕΜΜΙΣ, www.cemmis.edu.gr)
Κωνσταντίνος Φίλης: Η κατάσταση είναι και θα παραμείνει οριακή
Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος είναι μια νίκη για τον Ερντογάν, αλλά με πολλούς αστερίσκους. Επιβεβαιώνει ότι ουσιαστικά η χώρα είναι τριχοτομημένη μεταξύ κεμαλιστών - φιλελεύθερων, ερντογανικών - οπαδών του ΑΚΡ και Κούρδων. Υπάρχει βέβαια και ένα νέο στοιχείο: Μέχρι πρότινος οι συντηρητικοί θρησκευόμενοι Κούρδοι ψήφιζαν ΑΚΡ, αλλά φαίνεται από το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ότι η δαιμονοποίηση του κουρδικού στοιχείου τούς υποχρέωσε να ψηφίσουν με εθνοτικά χαρακτηριστικά αυτή τη φορά, όχι θρησκευτικά ή ιδεολογικά. Η πολιτική Ερντογάν απέναντι στο κουρδικό στοιχείο και η εμπόλεμη κατάσταση στα νοτιοανατολικά της χώρας δεν επηρέασαν το εκλογικό σώμα.
Υπάρχει επίσης θέμα όσον αφορά την άθροιση των δυνάμεων ΑΚΡ και εθνικιστών του Μπαχτσελί. Στις εκλογές του 2015 το συνδυαστικό ποσοστό τους υπερέβαινε το 65%, αλλά το “ναι” συγκέντρωσε μόλις λίγο παραπάνω από 51%, πράγμα που σημαίνει ότι το εθνικιστικό στρατόπεδο πιθανότητα τάχθηκε κατά μεγάλη πλειοψηφία εναντίον της προτεινόμενης συνταγματικής μεταρρύθμισης. Δεν θα προκαλούσε εντύπωση αν το επόμενο διάστημα βλέπαμε μια απορρόφηση ενός τμήματος των εθνικιστών από το ΑΚΡ.
Από τη στιγμή που επικράτησε το “ναι”, βραχυπρόθεσμα η θέση του Ερντογάν μοιάζει να είναι ενισχυμένη. Στην πραγματικότητα, όμως, αν δεν αποφασίσει να επιχειρήσει τη συμφιλίωση στη διχασμένη τουρκική κοινωνία, μεγάλη ευθύνη για την οποία φέρει ο ίδιος, τα πράγματα θα χειροτερέψουν. Δεν δίνω μεγάλη σημασία στις συμφιλιωτικές δηλώσεις. Η εκτίμησή μου είναι -και το θεωρώ περίπου δεδομένο- ο Ερντογάν θα επιλέξει να συνεχίσει στον δρόμο της πόλωσης και της δαιμονοποίησης οποιασδήποτε φωνής αποτελεί εμπόδιο στην ευόδωση των επιδιώξεών του. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα επιχειρήσει να ελέγξει την κατάσταση, αντιλαμβανόμενος ότι έχει σπείρει τον διχασμό σε τέτοιο βαθμό, ώστε ακόμα κι αν το επιθυμούσε, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να αντιστρέψει την κατάσταση.
Τακτική και στρατηγική
Υπάρχουν δύο στοιχεία για να κρίνουμε την πορεία της επόμενης ημέρας στην Τουρκία, ένα τακτικό και ένα στρατηγικό: Το πρώτο είναι η απόφαση για την τρίμηνη παράταση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Οι ελπίδες όσων πιστεύουν ότι ο Ερντογάν μπορεί να ακολουθήσει μια πιο μετριοπαθή και συμφιλιωτική πολιτική διαψεύδονται. Η επέκταση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης σημαίνει ουσιαστικά κατάργηση του κράτους δικαίου. Το στρατηγικό στοιχείο έχει να κάνει με το αν ο Ερντογάν κάνει την έκπληξη και αποφασίσει να αναβιώσει με κάποιον τρόπο την ειρηνευτική διαδικασία με τους Κούρδους. Αυτό δηλαδή που ο ίδιος είχε επιχειρήσει και ανατράπηκε εν μια νυκτί, όταν το καλοκαίρι του 2015 το φιλοκουρδικό HDP εισήλθε στο τουρκικό Κοινοβούλιο στερώντας από το ΑΚΡ την αυτοδυναμία. Έκτοτε, οι Κούρδοι έχουν μπει στο στόχαστρο...
Φοβάμαι πως η Τουρκία θα εισέλθει σε μια κατάσταση οιωνεί αστάθειας. Η αμφισβήτηση του Ερντογάν, από σιωπηλή που ήταν το προηγούμενο διάστημα, έγινε εμφανής μέσα από το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος. Δεν θα υπάρξουν βέβαια μαζικές αντιδράσεις, όμως η κατάσταση στη χώρα αυτή τη στιγμή είναι και θα παραμείνει οριακή, εξαιρετικά εύθραυστη. Δεν ξέρω αν θα φτάσουμε σε μια εξέγερση ή σε κάτι άλλο, ας έχουμε όμως υπ’ όψιν τι έχει συμβεί από τον Ιούλιο του 2015 κι έπειτα σε σχέση με διώξεις, με μαζικές εκκαθαρίσεις, την κατάλυση του κράτους δικαίου, τον μη διαχωρισμό των εξουσιών.
Στον διεθνή στίβο, το δημοψήφισμα δεν αλλάζει κάτι σε σχέση με τις προτεραιότητες της Τουρκίας, που παραμένουν η αποτροπή της δυναμικής των Κούρδων της Συρίας και ο καθορισμός ενός modus operandi με τους Ρώσους και τους Αμερικανούς για να μπορέσει να ελέγξει την κινητικότητα του κουρδικού στοιχείου. Αν δεν τα καταφέρει, θα μπορούσε κάλλιστα να στραφεί σε ένα πεδίο που βρίσκεται χαμηλά στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής της, αλλά στο οποίο μπορεί να προβάλλει ευκολότερα τις θέσεις της: Το Αιγαίο και το Κυπριακό. Μάλιστα, υπάρχει μια σχετική ομοθυμία. Οι κεμαλιστές, π.χ., ενώ ασκούν σφοδρή κριτική στον Ερντογάν για την πολιτική του στη Μέση Ανατολή, την ίδια στιγμή τον σιγοντάρουν ή ακόμα και τον επικρίνουν γιατί δεν έχει κινηθεί με μεγαλύτερο δυναμισμό έναντι της Ελλάδας. Αυτό βέβαια μπορεί να συνεχιστεί καθόσον η Τουρκία αποσταθεροποιείται και συνεχίζει να έχει προβλήματα στη Μέση Ανατολή. Ενδεχομένως να δούμε την Άγκυρα να κινείται το επόμενο διάστημα με μια ακόμα πιο μαξιμαλιστική και λιγότερο συμβιβαστική ατζέντα έναντι της Ελλάδας στο Αιγαίο και στο Κυπριακό.
Όσον αφορά την ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας, υπάρχει μια ευκαιρία να μην επέλθει οριστική ρήξη στις σχέσεις της με την Ε.Ε. και να δοθεί έμφαση στα σημεία που ενώνουν τις δύο πλευρές, όπως η οικονομία, το εμπόριο, οι επενδύσεις, η ενέργεια αλλά και η ανάσχεση των προσφυγικών ροών. Άλλωστε, η χειμαζόμενη τουρκική οικονομία έχει ανάγκη από άμεσες ξένες επενδύσεις.
Ο δρ Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής Ερευνητικών Προγραμμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων του Πάντειου Πανεπιστημίου, μέλος του Ελληνοτουρκικού Φόρουμ
