Έχει ειπωθεί, έχει γραφτεί, έχει υπογραμμιστεί, έχει αναλυθεί κατά κόρον απ' τον Ιούνιο που έγινε το “μοιραίο” δημοψήφισμα για το Brexit. Το χάσμα γενεών ήταν εκείνο που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα. Όσοι αμφιβάλλουν δεν έχουν παρά να κοιτάξουν τις στατιστικές. Μόλις το 27% των ψηφοφόρων στην ηλικιακή ομάδα 18-24 ετών υποστήριξαν το Brexit. Αντίθετα, στους συνταξιούχους άνω των 65, το ποσοστό αυτό ήταν 60%. Μόλις 1,3 εκατομμύρια ψήφοι παραπάνω απ' τις σχεδόν 33 εκατ. συνολικά έκριναν το μέλλον της νεότερης γενιάς “καταδικάζοντάς” τη σε μια επιλογή που η ίδια απέρριψε με συντριπτική πλειοψηφία. Και αυτό είναι το πρόβλημα, λένε τώρα οι ειδικοί.
Αλλά φαίνεται πως οι νεότεροι “έπαθαν ό,τι τους άξιζε” (όπως πιθανόν θα έλεγαν οι γονείς τους): Οι μεγαλύτεροι ήταν εκείνοι που πήραν “πατριωτικά” το δημοψήφισμα, αντίθετα εκείνοι το αντιμετώπισαν “χαλαρά” και από απόσταση. Είναι ενδεικτικό ότι τα υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής καταγράφηκαν σε περιοχές όπου οι συνταξιούχοι αντιπροσωπεύουν πάνω απ' το 1/4 του πληθυσμού. Ποσοστό συμμετοχής κοντά στο 80%, δηλαδή αρκετά πάνω από τον μέσο όρο του 72,2% σε εθνικό επίπεδο, καταγράφηκε σε εκλογικές περιφέρειες όπου οι άνω των 65 αποτελούν σχεδόν το 30% του πληθυσμού. Στις οργισμένες φωνές των νεότερων ότι, ψηφίζοντας “έξοδο” τους πήραν στον λαιμό τους, οι μεγαλύτεροι έχουν έτοιμη την απάντησή τους: “Τι θέλατε να κάνουμε, να πάμε στην Αυστραλία; Ήταν και δική μας επιλογή” απαντούν.
Το κοινό γνώρισμα
Τη διάχυτη αίσθηση που επικρατεί σ΄ ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ότι τα δημοψηφίσματα είναι η ρεβάνς των ηλικιωμένων, έρχεται να επιβεβαιώσει μια τελευταία επιστημονική μελέτη του London School of Economics. Ωστόσο, τα συμπεράσματά της είναι αποκαρδιωτικά. Αφενός μπορεί εύκολα να παρεξηγηθεί αμφισβητώντας υπό όρους την πρακτική χρησιμότητα των δημοψηφισμάτων, αφετέρου βάζει "βέτο" στο αποτέλεσμα της έκφρασης της βούλησης της πλειοψηφίας όταν αυτή συναρτάται με ηλικιακά κριτήρια. Οι επιλογές που γίνονται στο πλαίσιο της δημοκρατικής διαδικασίας σαφώς επηρεάζονται από την ηλικία και από ιδιοτελή, πιθανώς, κίνητρα των ψηφοφόρων, κι αυτό είναι πρόβλημα εφόσον έχουμε να κάνουμε μ' ένα εκλογικό σώμα στο οποίο υπερισχύουν αριθμητικά οι ηλικιωμένοι. “Τα δημοψηφίσματα μπορεί να ευνοήσουν τους ψηφοφόρους μεγαλύτερης ηλικίας σε πληθυσμούς που αντιμετωπίζουν το φάσμα της γήρανσης και (επομένως) είναι ακατάλληλα για πολιτικές αποφάσεις από τις οποίες κρίνονται μακροπρόθεσμα οφέλη” συμπέραναν οι ερευνητές του LSE.
Στο πλαίσιο της έρευνας αναλύθηκε η επίδραση της ηλικίας στη συμπεριφορά των ψηφοφόρων σε συνολικά 82 δημοψηφίσματα. Επρόκειτο για ψηφοφορίες που κάλυπταν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από δαπάνες για δημόσια σχολεία και σχέδια πολιτικής ολοκλήρωσης, ως έργα υποδομής και πρωτοβουλίες για την πράσινη ενέργεια. Η επεξεργασία των αριθμητικών δεδομένων οδήγησε τους αναλυτές στον εντοπισμό ενός χαρακτηριστικού γνωρίσματος που είναι κοινό σε όλες τις ψηφοφορίες: Οι ηλικιωμένοι είχαν τη συντριπτική τάση να ψηφίζουν με βάση ιδιοτελή κίνητρα που προσιδιάζουν στη γενιά τους. Σ' έναν γηράσκοντα πληθυσμό, όπου οι πολίτες μεγαλύτερης ηλικίας είναι -ή θα είναι σύντομα- η πλειοψηφούσα δημογραφική ομάδα, αυτό σημαίνει ότι οι πολιτικές αποφάσεις που σηματοδοτούν μακροπρόθεσμα οφέλη είναι λιγότερο πιθανόν να κερδίσουν την υποστήριξη της πλειοψηφίας. Η έρευνα, βέβαια, δεν περιορίζεται στο να κάνει μόνον διαπιστώσεις, προχωρά ένα βήμα παραπέρα. Με δεδομένες τις προβλέψεις για γήρανση του πληθυσμού σε όλη την Ευρώπη τις επόμενες δεκαετίες, προτείνεται οι μακρόπνοες πολιτικές αποφάσεις απώτερης στόχευσης να βασίζονται σε κοινωνιολογικές αναλύσεις κόστους-οφέλους παρά σε πάνδημα δημοψηφίσματα.
Case study
Οι ερευνητές του LSE χρησιμοποίησαν ως case study ένα δημοψήφισμα του 2011 στη Στουτγκάρδη. Οι δημότες του αστικού κέντρου του γερμανικού νότου -και πρωτεύουσας του κρατιδίου Βάδης-Βυρτεμβέργης- κλήθηκαν να αποφασίσουν για το σχέδιο δημιουργίας ενός από τα μεγαλύτερα έργα σιδηροδρομικών υποδομών στην ιστορία της Γερμανίας, του αποκαλούμενου Stuttgart 21. Περιελάμβανε την κατασκευή νέων γραμμών μήκους 57 χιλιομέτρων με τούνελ 30 χλμ. Το προτεινόμενο έργο θα προκαλούσε σημαντική αναστάτωση στο συγκοινωνιακό δίκτυο της πόλης για μια χρονική περίοδο δέκα ετών, όσο δηλαδή θα διαρκούσε η κατασκευή του, και φυσικά, πριν αρχίσουν να γίνονται αντιληπτά στο πλατύ κοινό τα οφέλη του. Το μέγεθος του χρονοδιαγράμματος σήμαινε ότι για τις μεγαλύτερες γενιές ο κοινωφελής χαρακτήρας του έργου ήταν σχετικά περιορισμένος σε σύγκριση με τις νεότερες. Η μελέτη διαπίστωσε ότι μια μικρή αύξηση του μέσου όρου ηλικίας των ψηφοφόρων αύξανε σημαντικά την πιθανότητα έκφρασης αντίθεσης στο έργο. Συγκεκριμένα, αύξηση κατά ένα έτος του ηλικιακού μέσου όρου του ενήλικου πληθυσμού σε μια δεδομένη περιοχή συνδεόταν με αύξηση κατά 0,91% του μεριδίου των ψήφων υπέρ του "όχι".
Οι ερευνητές εκτιμούν ότι παρά τη σαφή υποστήριξη που εξέφρασε η πλειονότητα των Γερμανών στο συγκεκριμένο έργο το 2011, σε ένα παρόμοιο δημοψήφισμα που θα γινόταν τη δεκαετία του 2030, ο γηράσκων πληθυσμός της χώρας θα το απέρριπτε. Η έρευνα εντόπισε στοιχεία που αποδεικνύουν πως οι πολιτικές επιλογές και προτιμήσεις των ηλικιωμένων ψηφοφόρων καθορίζονται εν πολλοίς από εντελώς ατομικά κίνητρα. "Η μελέτη μας δείχνει πως οι ηλικιωμένοι τείνουν να ψηφίζουν με βάση το ατομικό συμφέρον τους, κι αυτό ενδεχομένως συνιστά πρόβλημα σε πληθυσμούς που γερνούν όταν πρέπει να ληφθούν μακροπρόθεσμες αποφάσεις" λέει ο δρ Γκάμπριελ Άλφελντ, αναπληρωτής καθηγητής Αστικής Οικονομίας και Οικιστικής Ανάπτυξης του τμήματος Γεωγραφίας και Περιβάλλοντος του LSE, ένας εκ των συντακτών της μελέτης.
Ο κανόνας
Το να ψηφίζει κανείς με γνώμονα προσωπικά συμφέροντα, ή μικροσυμφέροντα, κίνητρα, λόγους, φόβους δεν είναι βέβαια κάτι καινούργιο ή ασυνήθιστο, μπορεί να είναι και ο κανόνας. Ωστόσο, ο άμεσος χαρακτήρας της δημοκρατικής διαδικασίας των δημοψηφισμάτων συχνά φέρνει το εκλογικό σώμα ενώπιον μιας απλής δυαδικής επιλογής. Το παράδειγμα του δημοψηφίσματος στη Στουτγκάρδη και των άλλων 82 ψηφοφοριών που αναλύθηκαν στο πλαίσιο της μελέτης δείχνουν, σύμφωνα με τους ερευνητές, ότι οι ηλικιωμένοι πολίτες είναι πιθανότερο να υιοθετήσουν μια βραχυπρόθεσμη οπτική απέναντι σε ζωτικής σημασίας ζητήματα βασισμένη στα δικά τους συμφέροντα παρά μια πιο μακρόπνοη στάση, πράγμα που σημαίνει ότι οι νεότερες γενιές βγαίνουν οι χαμένες του παιχνιδιού.
Τα ευρήματα εγείρουν επίσης ερωτήματα σε σχέση με ανάλογα πιο πρόσφατα δημοψηφίσματα, όπως αυτό του Brexit. Οι μεγαλύτερης ηλικίας ψηφοφόροι ψήφισαν κατά κανόνα μαζικά υπέρ της αποχώρησης, ενώ οι νεότεροι έδειχναν να προτιμούν την ψήφο υπέρ της παραμονής. Πολύ πιθανόν οι δύο αυτές γενιές να ψήφισαν με σημείο αναφοράς τα προσωπικά τους συμφέροντα, αλλά μπορεί να ήταν τελικά το δημογραφικό προφίλ της Βρετανίας εκείνο που έκρινε στο νήμα την επιλογή υπέρ της εξόδου από την Ε.Ε. "Η απόφαση υπέρ του Brexit θα έχει συνέπειες δεκαετιών και θα επηρεάσει τις προοπτικές και τις ζωές των μελλοντικών γενεών. Δεδομένου του ηλικιακού χάσματος, μπαίνει το μεγάλο ερώτημα αν ακόμα θέλουμε να λύσουμε τέτοιου είδους θέματα στο μέλλον με δημοψηφίσματα" επισημαίνει ο δρ Άλφελντ.
