Αδιαμφισβήτητα ο Τραμπ είναι ένα φαινόμενο, και σαν τέτοιο πολλοί έχουν προσπαθήσει -και προσπαθούν- να το αναλύσουν ή να το ερμηνεύσουν. Είναι κυρίως ένα πολιτικό φαινόμενο που “εμπεριέχει” την εποχή που το γέννησε-και ταυτόχρονα εκφράζει την εποχή του.
Το αυτοαναφορικό αφήγημά του Ρεπουμπλικάνου υποψήφιου για το “μεγαλείο” της Αμερικής κάποτε, και τα σημερινά “χάλια” της, περιλαμβάνει ψήγματα μιας διαστρεβλωμένης αλήθειας. Η χώρα έχει αλλάξει, όντως. Οικονομικά, ταξικά, δημογραφικά, φυλετικά. Το χάσμα πλούτου έχει γιγαντωθεί, τα εισοδήματα έχουν καθηλωθεί, στο Κογκρέσο οι περισσότεροι βουλευτές και γερουσιαστές είναι εκατομμυριούχοι, το σύστημα πνέει τα λοίσθια, η λευκή πλειοψηφία αισθάνεται μειοψηφία, νιώθει παραγκωνισμένη, χωρίς εκπροσώπηση, χωρίς φωνή. “Θέλουν μια διέξοδο στην οργή τους, θέλουν κάποιον να σηκωθεί και να τους υποσχεθεί -όσο κι αν αυτό είναι εκτός πραγματικότητας- ότι τα προνόμια που απολάμβαναν κάποτε, θα επιστρέψουν”, διαπίστωνε πριν από μερικούς μήνες η ανταποκρίτρια της βρετανικής «Telegraph» Ρουθ Σέρλοκ παρακολουθώντας προεκλογικές συγκεντρώσεις του Τραμπ. Ο μεγιστάνας του real estate, που είναι “αυτοδημιούργητος” και όχι παιδί του πολιτικού σωλήνα, που είναι ευθύς και ντόμπρος, ανάβει το φιτίλι του αμερικανικού εθνικισμού υποσχόμενος να “ξανακάνει μεγάλη την Αμερική” και αυτό “πιάνει”-και φτάνει για τους οπαδούς του.
Φτάνει όμως και για τους αναλυτές που θέλουν να ερμηνεύσουν το “φαινόμενο Τραμπ”; Η επιτυχία του λαϊκιστή Ρεπουμπλικανού υποψήφιου οφείλεται μόνον στις επιδεινούμενες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της σημερινής Αμερικής που ευνοούν την εμφάνιση αυτού του νέου οργισμένου ακροατηρίου, ή είναι αποτέλεσμα κι άλλων πιο “υπόγειων” διεργασιών;
Ο δρ. N.G. Berrill, διευθυντής του Κέντρου Νευροψυχολογίας και Εγκληματολογικής και Συμπεριφορικής Επιστήμης της Νέας Υόρκης, επιχειρεί να ρίξει φως στις “σκοτεινές” πτυχές του φαινομένου Τραμπ από την πλευρά της κοινωνικής ψυχολογίας, κάνοντας μερικές πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις.
“Είναι συναρπαστικό, λίγο αναπάντεχο, αλλά όχι αληθινά σοκαριστικό το να βλέπει κανείς την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ ως υποψηφίου για την αμερικανική προεδρία. Έχει καταφέρει να συγκεντρώσει την υποστήριξη εκατομμυρίων Αμερικανών παρά την πλημμυρίδα αποδεικτικών στοιχείων που αποκαλύπτουν τις επιπόλαιες, αντιφατικές και μερικές φορές, πλήρως κατασκευασμένες διαστάσεις του ξύλινου λόγου του και της συμπεριφοράς του”, γράφει ο δρ Berrill.
Φυσικά συμμερίζεται την ανάλυση για τις πολιτικές διαστάσεις του “φαινομένου Τραμπ”: Είναι γνωστό τοις πάσι ότι οι άνθρωποι είναι θυμωμένοι με τους δημόσιους αξιωματούχους, δυσπιστούν απέναντι στους πολιτικούς και θεωρούν την κυβέρνηση χρεοκοπημένη. Έτσι λοιπόν, το νταηλίκι του Τραμπ, η αυτοπροβολή του, ο σαρκασμός του και η αθυροστομία του συγκινούν μερικούς που τα αντιλαμβάνονται όλα αυτά ως κάτι το διασκεδαστικό αν όχι αξιαγάπητο. Μιλάει σε επίπεδο απογοήτευσης, ακόμα και απόγνωσης, ό,τι δηλαδή βιώνουν σήμερα οι άνθρωποι σ' αυτή τη χώρα. Διασκεδάζει τους οπαδούς του με υποσχέσεις που τους ανεβάζουν τη διάθεση και τους δίνουν ελπίδα. Στην ουσία, ο Τραμπ κάνει μερικούς να αισθάνονται καλά με τον εαυτό τους και κατά συνέπεια να βλέπουν αισιόδοξα το μέλλον τούτης της χώρας. Πρόκειται για ένα ισχυρό ελιξίριο που προκαλεί συναισθηματική διέγερση στους οπαδούς του.
Όμως, ζούμε στην ψηφιακή εποχή. Οι δημόσιες δηλώσεις και συμπεριφορές μπορούν να τεκμηριωθούν και να επανεξεταστούν όταν οι άνθρωποι καταφεύγουν στον έναν ή τον άλλον ισχυρισμό, ή αρνούνται ότι έχουν διαπράξει λανθασμένες ενέργειες ή ότι έχουν πει ψέματα. Κι όμως, παρά το ότι ο Τραμπ έχει ρεκόρ δηλώσεων που είναι εμπαθείς, κακόβουλες, στερούμενες σοβαρής σκέψης, δηλώσεις αυτοπροβολής και παραλογισμού, υπάρχουν πολλοί που εξακολουθούν να πίνουν νερό στ' όνομά του.
Ο δρ Berrill ερμηνεύει αυτή τη συμπεριφορά με βάση τη θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας, μια θεωρία της κοινωνικής ψυχολογίας που διατύπωσε το 1959 ο Αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος και εκπαιδευτικός Λέον Φέστινγκερ.
Ένα απ' τα βασικά σημεία της θεωρίας αυτής λέει πως όταν οι άνθρωποι διαμορφώσουν πεποίθηση για κάτι, προσκολλώνται συναισθηματικά στο πρόσωπο, την ιδέα ή το σχέδιο δράσης που σχετίζεται με αυτή την πεποίθηση. Παρά το ότι έρχονται αντιμέτωποι με αποδεικτικά στοιχεία που αντικρούουν τα όσα πιστεύουν ή την προσκόλλησή τους σε αυτά, αντί να τροποποιήσουν ή να αλλάξουν την στάση τους τείνουν να αγνοούν τις χειροπιαστές αποδείξεις. Πεποίθηση και δράση συμπορεύονται και παρακάμπτουν κάθε εσωτερικό ανάχωμα.
Ο Michael Shadlen νευροβιολόγος στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια ανακάλυψε σε έρευνά του ότι οι άνθρωποι τείνουν να παίρνουν αποφάσεις δίχως να έχουν επεξεργαστεί πλήρως τα δεδομένα και τις πληροφορίες που σχετίζονται με αυτή την απόφαση. Όταν στη συνέχεια ο εγκέφαλος καλύψει την "χαμένη απόσταση", μόνον ευκαιριακά μπορεί να αλλάξουν γνώμη γι' αυτά που πιστεύουν. Κατά τον Shadlen, πρόκειται για μια λειτουργία του εγκέφαλου που καλείται να αντισταθμίσει την ακρίβεια των στοιχείων με την ταχύτητα λήψης αποφάσεων.
Αρχική αντίσταση
Σύμφωνα με τον διδάκτορα Ιατρικής Dov Michaeli, πρώην καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, υπάρχει ένα βασικό ερώτημα όσον αφορά τον Τραμπ: Πώς γίνεται να εκστομίζει όλους αυτούς τα εξωφρενικούς ισχυρισμούς του και να φεύγει ατσαλάκωτος από τις συγκεντρώσεις του. Η απάντηση, λέει ο Αμερικανός επιστήμονας, βρίσκεται στην αρχική αντίσταση του εγκεφάλου (των ακροατών του Τραμπ) για αλλαγή, ακόμα και όταν έρθουν αντιμέτωποι με τις συντριπτικές αποδείξεις περί του αντιθέτου των όσων υποστηρίζει. “Απ’ τη στιγμή που θα ερωτευτείς αυτή την περσόνα των ριάλιτι σόου που έδωσε φωνή στις δικές σου υποψίες, φόβους και έχθρες, αυτά που έχουν διαμορφώσει την αφήγησή σου για τον κόσμο, δεν πρόκειται εύκολα να αλλάξεις γνώμη γι’ αυτόν. Για να το κάνεις, θα πρέπει να αλλάξεις γνώμη για τον εαυτό σου και τις πεποιθήσεις σου”, επισημαίνει ο Michaeli.
Υπόψιν ότι η γνωστική ασυμφωνία είναι σε μεγάλο βαθμό μια διεργασία που συντελείται στο υποσυνείδητο. Ως πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της συμπεριφοράς ο Φέστινγκερ ανέφερε τα θύματα ενός σεισμού στην Ινδία που ήταν τρομοκρατημένα επειδή πίστευαν τις φήμες ότι θα γίνονταν ένας ακόμη δυνατότερος σεισμός από αυτόν που είχαν ζήσει, παρά τις ενδείξεις για το αντίθετο. Κατά τον Φέστινγκερ, οι σεισμόπληκτοι πίστευαν τις φήμες επειδή τους βοηθούσαν να δικαιολογήσουν τον φόβο που ήδη ένιωθαν.
Σε επίπεδο πολιτικής, ως πιο προφανές παράδειγμα γνωστικής ασυμφωνίας παρουσιάζεται π.χ. το ότι άνθρωποι της εργατικής τάξης ψηφίζουν κόμματα της Δεξιάς, δηλαδή ψηφίζουν κατά των συμφερόντων τους. Αν αμφισβητηθούν, διαθέτουν μια έτοιμη απάντηση εξορθολογισμού της στάσης τους αποδίδοντάς την π.χ. στην αδιαφορία τους για την πολιτική ή σε συναισθηματικούς λόγους κ.λπ.
Η μεταβολή των πολιτικών πεποιθήσεων ενός ατόμου μπορεί επίσης να γίνει κατανοητή στο πλαίσιο της γνωστικής ασυμφωνίας. Μια νέα έρευνα που υπογράφουν πολιτικοί επιστήμονες από τα πανεπιστήμια του Χάρβαρντ και του Στάνφορντ αξιοποιώντας στοιχεία από έρευνες στο πεδίο της κοινωνικής ψυχολογίας, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική στάση ενός ατόμου είναι στην πραγματικότητα απόρροια της πολιτικής δράσης του και όχι του σκοπού που εξυπηρετεί αυτή η δράση. Για τους επιστήμονες, η ιδέα πίσω από τη θεωρία του “ορθολογικού δράστη”, ότι δηλαδή οι άνθρωποι επιδιώκουν να δράσουν πολιτικά κατά το ίδιον συμφέρον, ακούγεται μεν απόλυτα λογική αλλά δεν μπορεί να εξηγήσει τι οδηγεί τους ψηφοφόρους στο να αλλάζουν πολιτικές πεποιθήσεις και προτιμήσεις με την πάροδο του χρόνου.
Σε κάθε περίπτωση, η γνωστική ασυμφωνία είναι μια δυσάρεστη κατάσταση που κατά κανόνα συνοδεύεται από αρνητικά συναισθήματα. Οι άνθρωποι προσπαθούν να την περιορίσουν ή να την εξαλείψουν και να αποφύγουν κάθε τι που θα μπορούσε να την επιδεινώσει. Ο Φέστινγκερ υποστήριζε ότι “κάθε επιλογή οδηγεί μοιραία τους ανθρώπους σε μια κατάσταση γνωστικής ασυμφωνίας η οποία εντείνεται όσο περισσότερο οι δύο εναλλακτικές λύσεις που προσφέρονται είναι ίσης σπουδαιότητας και σημασίας”. Ενδεχομένως αυτό να εξηγεί τον διχασμό που επικρατεί σήμερα στα δύο πολιτικά στρατόπεδο της Αμερικής, περισσότερο στους Δημοκρατικούς και λιγότερο στους Ρεπουμπλικάνους.
Πάντως, η πιο γνωστή του ρήση του Αμερικανού ψυχολόγου θα μπορούσε να περιγράφει τους σημερινούς οπαδούς του Τραμπ, ειδικά αν ισχύει η άποψη ότι οι περισσότεροι απ' αυτούς ταυτίζονται με τον αρχηγό τους: «Οι άνθρωποι επιδιώκουν έντονα να αξιολογούν τις επιδόσεις τους συγκρίνοντας τους εαυτούς τους με άλλους και όχι χρησιμοποιώντας αδιαμφισβήτητα κριτήρια».
