Ποιος δεν θυμάται τη γνωστή έγχρωμη ελληνική ταινία - μιούζικαλ, αρχών της Μεταπολίτευσης, με τίτλο «Γυμνοί στον δρόμο»; Ορφανή από πατέρα πλούσια θυγατέρα (Ζωή Λάσκαρη) μετά του «λεπτού» σε τρόπους πλην σκληρόκαρδου συνοδού της (Ανδρέα Μπάρκουλη) μένουν από λάστιχο σε εργατική γειτονιά του Περάματος ενόσω λαμβάνει χώρα το μνημόσυνο νεαρού εργάτη που χάθηκε σε εργατικό δυστύχημα. Οι απλοϊκοί άνθρωποι της γειτονιάς εξυπηρετούν μεν το ζεύγος από ανθρωπιστικό καθήκον, αλλά τηρούν επιδεικτικά αποστάσεις από αυτό προσπαθώντας να περάσουν το μήνυμα «εδώ είναι ο τόπος μας, είστε ξένοι εδώ, περαστικοί». Αυτή είναι η θρυλική ταξική, αλλά και χωροταξική, γιατί όχι, συνείδηση του μεταπολιτευτικού Έλληνα προλεταρίου που θεωρεί τον εύπορο αστό, τον εκμεταλλευτή της υπεραξίας του, κάτι το εξωτικό, το μιαρό και ως εκ τούτου απειλητικό για το φυσικό, ζωτικό του χώρο, για τον τρόπο ζωής του. Πρόκειται για το περίφημο άγραφο δίκαιο της «γειτονιάς», για την κοινωνική δεοντολογία της εθνικής εργατικής τάξης ή, όπως θα έλεγαν χαρακτηριστικά οι αγγλόφωνοι κοινωνιολόγοι, της «εργατικής αριστοκρατίας» (αγγλ. Labour aristocracy).
Το πράγμα αρχίζει να περιπλέκεται όταν ο επίσης ορφανός νεαρός εργάτης - καμάρι της γειτονιάς (Νίκος Κούρκουλος) θέλγεται από την πλούσια (και σε εμπειρίες σχέσεων) θυγατέρα και αγνοεί το εργατοκόριτσο - πιστή θαυμάστριά του από τα παιδικά χρόνια. Ένα αμφίβολης προοπτικής «δια-ταξικό» ειδύλλιο γεννάται, σκανδαλώδες για τα ήθη της εποχής. Ο νεαρός μοιραία απομονώνεται από τους ομοίους του. Η απομόνωση αυτή μετεξελίσσεται σε σθεναρό κοινωνικό αποκλεισμό όταν το πιστό στην τάξη του εργατόπαιδο (Βαγγέλης Σειλινός) μαθαίνει πως η πλούσια θυγατέρα είναι, κατά τραγική σύμπτωση, γόνος του βιομήχανου που προ ετών είχε απαλλοτριώσει την όμορη περιοχή και βιαίως εκδιώξει τους εργάτες από τα παραπήγματά τους για να αναγείρει στη θέση της ξηλωμένης «φαβέλας» το νέο του εργοστάσιο. Το militant εργατόπαιδο διεγείρει τα αντεκδικητικά αντανακλαστικά της γειτονιάς, διαπομπεύει συστηματικά τη γόνο του βιομηχάνου οδηγώντας την εν τέλει στην αυτοκτονία. Όταν πια η γειτονιά συνειδητοποιεί πως ο έρωτας της τελευταίας για τον ταξικά ομότιμό τους δεν ήταν το στερεότυπο καπρίτσιο «επαναστατημένης» πλούσιας θυγατρός είναι πλέον πολύ αργά για δάκρυα.
Από τις αρχές της δεκαετίας του '70 έως σήμερα κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Λίγο η «επιχείρηση εθνική συμφιλίωση», λίγο το διαβόητο πελατειακό κράτος και πολύ οι πάσης φύσεως ευρωπαϊκές επιδοτήσεις και επιχορηγήσεις άμβλυναν τις αλλοτινά χαώδεις ταξικές διαφορές. Πολλοί έρωτες αναμεταξύ προσώπων προερχομένων από διαφορετικά κοινωνικο-οικονομικά και χωροταξικά περιβάλλοντα σφραγίστηκαν με τα δεσμά του γάμου. Ο σε μεγάλο βαθμό αξιοκρατικός θεσμός του δημοσίου πανεπιστημίου κάθισε στα ίδια έδρανα το παιδί της ευμάρειας με το παιδί του μικρο-εισοδηματικού κοινωνικού χώρου. Τα παλιά ταξικά αντίπαλα δέη σφυρηλάτησαν το δικό τους moratorium, βρήκαν ένα, κάποιο modus vivendi συνύπαρξης. Σημαντικό επίτευγμα για τη χώρα που άργησε να βιώσει βιομηχανική επανάσταση και που στον εικοστό αιώνα μόνο βίωσε τρεις δικτατορίες και άλλα τρία ανατρεπτικά κινήματα δικτατορικής προοπτικής.
Στις saga των Μνημονίων όμως οι ταξικές διαφορές δείχνουν να «αμβλύνονται» αντιστρόφως. Η μεσαία τάξη τείνει να συνενωθεί με τη μικρή αστική τάξη και μαζί τείνουν να συναποτελέσουν ένα νέο, ευρύτερο «προλεταριάτο». Αντίπαλο δέος μπορεί να θεωρηθεί η οικονομική ολιγαρχία που αντιμετωπίζει άπαντες ως αναλώσιμους, από χειρώνακτες (ειδικευμένους και μη) έως και διπλωματούχους. Ο εμποράκος πρέπει να πεθάνει διότι για την ολιγαρχία αποτελεί «περιττό έξοδο». Ο διπλωματούχος γιατί να λειτουργεί μόνος, όταν μπορεί να μετέχει σε κάποιο εταιρικό σχήμα στο πλαίσιο της businessοποίησης της επιστήμης; Γιατί πάλι να υπάρχει μικρο-βιομήχανος, ή μικρο-κατασκευαστής εν γένει, όταν υπάρχουν οι πολυστελεχωμένοι όμιλοι που τα κάνουν όλα και συμφέρουν; Συμφέρουν, ποιους άραγε; Τον καταναλωτή με την απομειωμένη σύνταξη ή τον ανασφάλιστο μισθωτό;
Μέσα σε αυτό το ανά την Ε.Ε. γαϊτανάκι αλλόκοτων κοινωνικών συσχετισμών, η ταξική συνείδηση δύσκολα πια οριοθετείται. Πόσο «αστός» είμαι άραγε όταν τα εισοδήματά μου δεν με βοηθούν να καλύψω τον ΕΝΦΙΑ. της διακεκριμένης ακίνητης περιουσίας μου που εν τω μεταξύ έχει απωλέσει μεγάλο μέρος της εμπορικής της αξίας; Πόσο «προλετάριος» είμαι άραγε όταν έχω να πιάσω μυστρί ή ηλεκτροσυγκολλητικό μηχάνημα από το έτος 2009; Ποια «ταξική συνείδηση» μπορούν να διαμορφώσουν πολίτες διαφορετικού επαγγελματικού προσανατολισμού εξίσου απειλούμενοι με κοινωνικό αποκλεισμό;
Η εν λόγω ελληνική ταινία πραγματεύεται μία εποχή «προστατευμένης» οικονομίας, η ένταξη στη ΕΟΚ απείχε περίπου μία δεκαετία, η δε παγκοσμιοποίηση απείχε τουλάχιστο εικοσιπέντε χρόνια. Εάν η πλούσια θυγατέρα δεν είχε αυτοκτονήσει αλλά είχε παντρευτεί τον αγαπημένο της εργάτη και ζούσαν αγαπημένοι μαζί, συντηρούμενοι από την επιχείρηση της τελευταίας, ποιος ξέρει; Πολύ πιθανό σήμερα να ήταν «γυμνοί στον δρόμο», τούτη τη φορά όμως όχι γιατί τους διαπόμπευσαν οι προλετάριοι γείτονες αλλά γιατί η αρρύθμιστη, globalιστική οικονομία δεν κάνει διακρίσεις, αποβάλλει ό,τι της είναι περιττό, «μη ανταγωνιστικό», είτε αυτό λέγεται ιθαγενής εργάτης είτε ιθαγενής βιομήχανος.
Το απογοητευτικό παραμένει πως στην εποχή της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης, οπότε γίνεται διακαώς λόγος για καινοτόμο σκέψη, δεν έχει στάξει ούτε σταγόνα από νέο μελάνι στον χώρο των πολιτικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Μήπως η εποχή χρειάζεται ένα νέο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»; Πιο «κομμουνιστικό» από ποτέ όμως, ικανό να εκφράσει πολλές συνειδήσεις, από του ορφανού εργάτη μίας σύγχρονης ευρωπαϊκής δημοκρατίας έως και της ορφανής πλούσιας θυγατέρας και να τις ομογενοποιήσει σε μία ενιαία συνείδηση που θα λέγεται «κοινωνική συνείδηση Ευρωπαίων συμπολιτών». Το αν στο πλαίσιο αυτό θα συνάψουν ερωτικό σύνδεσμο ουδεμία σημασία έχει, αρκεί να συνάψουν συνειδησιακό σύνδεσμο έτσι για αρχή, γιατί όσο οι ελληνικές ταινίες της Μεταπολίτευσης παραμένουν vintage κανείς μας δεν είναι ασφαλής.
Δημήτρης Π. Κυριακαράκος: δικηγόρος LLM (London Metropolitan University) Διεθνούς και συγκριτικού Δικαίου Οικονομίας / Εμπορίου
