Άννη Χατζηνώτα
Το φιλμ της Joanna Grudzinska «Σχολείο - Επανάσταση», το οποίο πρόσφατα προβλήθηκε και στη χώρα μας, και πρώτα - πρώτα στη Λαϊκή Συνέλευση Γκύζη στην Αθήνα, αποτελείται από τρία μέρη:
Η εμφάνιση και η εξέλιξη στη Γαλλία των δημοκρατικών αντιλήψεων που σχετίζονται με την «παιδεία για όλους» και την εκπαίδευση, αντιλήψεις που εξέφρασε και έκανε πιο συγκεκριμένες ο Σελεστέν Φρενέ την περίοδο 1919 με 1939.
Η διάδοση στην Ευρώπη νέων μεθόδων εκπαίδευσης που εφαρμόστηκαν και εξελίχθηκαν από τους Μαρία Μοντεσόρι, Ο. Ντεκρολύ και Α. Νηλ.
Η υιοθέτηση των αντιλήψεων της νέας παιδαγωγικής από απολυταρχικά καθεστώτα, με ελιτίστικους σκοπούς που καταλήγουν στον φανατικό εθνικισμό και αργότερα στον ναζισμό.
Πρώτα λίγα λόγια για τον Σελεστέν Φρενέ. Ο πόλεμος του 1914-18 άφησε ερειπωμένα τα ευρωπαϊκά κράτη. Τα παιδιά, ορφανά ή σε μια συχνά υποχρεωτική εργασία σε εργοστάσια και φάμπρικες, ήταν αφημένα στην τύχη τους χωρίς τη γονική ή την κοινωνική προστασία. Τα σχολεία ήταν έρημα, με αποτέλεσμα να γιγαντώνεται η επαιτεία και η διαφθορά. Τότε ο Φρενέ είχε την ιδέα να δημιουργήσει ένα κέντρο για άπορα παιδιά, αφιερωμένο στην εκπαίδευση με τη βοήθεια δραστηριοτήτων που θα ήταν παιγνιώδεις και σχολικές συνάμα. Και όλα αυτά σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο, καθορισμένο από τον σεβασμό για τον Άλλο, την ελευθερία της έκφρασης, την ισότητα στην εκπαίδευση για όλους και τη δικαιοσύνη. Οι τεχνικές του βασίζονται στις φυσικές ανάγκες και δεξιότητες του παιδιού (κινητικότητα), ενσωματώνοντας την αισθητηριακή ανάπτυξη (ακουστική, οπτική, απτική και οσφρητική) και τη συναισθηματική/ συγκινησιακή ολοκλήρωση (ανεκτικότητα, συμπάθεια, φιλία, αλληλεγγύη). Η σωματική και συγκινησιακή ανάπτυξη είναι, κατά τον Φρενέ, η κυρίαρχη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της ικανότητας παρατήρησης, στοχασμού και κριτικής σκέψης, που θα οδηγήσει στην αυτονομία, στην αυτοκυριαρχία, στη συμφωνία ατομικού και κοινωνικού (πολιτειότητα). Η πλαισίωση των παιδιών στις δραστηριότητες δεν απαιτεί κάποιο δάσκαλο που να διευθύνει και να επιβάλλει, αλλά έναν εμψυχωτή που να προτείνει και να συμμετέχει στις δραστηριότητες που έχουν επιλέξει τα παιδιά. Δεν υπάρχουν ποινές. Το παιδί αυτοπειθαρχείται παίρνοντας την ευθύνη για την επιλογή της δραστηριότητάς του, ατομικής ή συλλογικής.
Λίγα λόγια επίσης για τη Μαρία Μοντεσόρι (1870-1952) Ιταλικής καταγωγής, γιατρός και παιδαγωγός, η Μαρία Μοντεσόρι δημιούργησε τους παιδικούς σταθμούς όπου μέσω της αισθητηριακής μάθησης ενθάρρυνε τα παιδιά να αναπτύξουν ελεύθερα την ευφυΐα τους. Οι μέθοδοί της συμπεριλήφθηκαν στην παιδαγωγική Φρενέ και γρήγορα υιοθετήθηκαν σε Γαλλία και Ευρώπη. Σε κατάλληλο για την παιδική ηλικία περιβάλλον (χώρο) και έκταση (σπίτι) συγκέντρωσε παιδιά από τις πιο επιβαρυμένες κοινωνικές κατηγορίες, από το ορφανό μέχρι το άπορο και το ανάπηρο. Πειραματίστηκε με το να εισάγει τα παιδιά σε ποικίλες καταστάσεις ως προς το είδος και τον βαθμό δυσκολίας (παζλ, ενθέματα, αναρριχήσεις, δεσίματα, κατασκευές, παιγνίδια) όπου οι κινητικές και νοητικές δεξιότητες δοκιμάζονται μέχρι να ολοκληρωθεί το έργο. Και όλα αυτά ανεξαρτήτως χρόνου, χωρίς εξαναγκασμό, χωρίς επιπλήξεις, νουθεσίες, παρατηρήσεις. Το παιδί πρέπει να καταφέρει να φέρει σε πέρας τον στόχο για το συγκεκριμένο έργο που έχει αρχίσει, χρησιμοποιώντας τις δικές του δυνάμεις, τα δικά του μέσα. Παρατηρούμε όμως ότι οι δραστηριότητες που προτείνονται έχουν αυξανόμενο βαθμό δυσκολίας ανάλογα με την ηλικία και τις δεξιότητες του παιδιού.
Λίγα λόγια επίσης για τους Αλεξάντερ Νηλ και Οβίντ Ντεκρολύ. Βρετανός παιδαγωγός, ο Α . Νηλ πειραματίστηκε στο σχολείο του Σάμερχιλ με μια εκπαίδευση που στηριζόταν στην «αυτοκυριαρχία» των παιδιών. Στο βιβλίο του ("Ελεύθερα παιδιά του Σάμερχιλ") του 1960 ξαναπιάνει την φιλοσοφία και τις παιδαγωγικές αρχές του Φρενέ και της Μοντεσόρι. Ο Οβ. Ντεκρολύ, Βέλγος γιατρός και παιδαγωγός, εφάρμοσε μεθόδους βασισμένες στις ανάγκες του παιδιού. Η μέθοδός του για την εισαγωγή στην ανάγνωση είναι η πιο γνωστή στη Γαλλία και εφαρμόζεται ευρέως στο Βέλγιο.
Η περίοδος 1919-1939 στο "Σχολείο για όλους", που οργανώθηκε από τους μεγάλους παιδαγωγούς που ανέφερα πιο πάνω, πρωτίστως από τον Φρενέ και στη συνέχεια τη Μοντεσόρι, τον Νηλ και τον Ντεκρολύ, αποδείχτηκε αποτελεσματική ως προς τα σχολικά αντικείμενα. Τα παιδιά που είχαν ακολουθήσει το πείραμα του νέου σχολείου τελείωναν τη φοίτηση του πρώτου κύκλου (Α' Δημοτικού) με καλύτερα αποτελέσματα από εκείνα του δημόσιου σχολείου. Αυτό έφτασε στα αυτιά των πολιτικών που ήθελαν να δημιουργήσουν μια εθνική ελίτ προκειμένου να ασκήσουν απόλυτη ηγεμονία σε όλα τα άλλα έθνη της ευρωπαϊκής ηπείρου. Τα απολυταρχικά καθεστώτα (ειδικά το γερμανικό) άρχισαν να επιδοτούν τα σχολεία όπου εφαρμοζόταν η νέα παιδαγωγική και στη συνέχεια να τους επιβάλλουν τους πολιτικούς αντιδημοκρατικούς στόχους τους, που ήταν βασισμένοι στην ανταγωνιστικότητα, στον νόμο του ισχυρότερου, του καλύτερου και του ανίκητου/ αήττητου. Έτσι οι δημοκρατικές μέθοδοι υιοθετήθηκαν από ένα ελιτίστικο σύστημα που εξουδετέρωνε τους λιγότερο ευνοημένους (διανοητικά και σωματικά) αποκλείοντάς τους από το δικαίωμα στην εκπαίδευση, καθώς τους θεωρούσε ως μελλοντικούς πολίτες «στην υπηρεσία του Πρίγκηπα». Από τον φανατικό εθνικισμό γεννήθηκε ο φασισμός και κατόπιν ο ναζισμός, που και οι δυο θα καταλήξουν στην έκρηξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου.
Η φιλοσοφία των Φρενέ, Μοντεσόρι και Νηλ
Αυτοί οι παιδαγωγοί και ιδιαίτερα ο Φρενέ αφουγκράστηκαν τα κοινωνικά προβλήματα που προέκυψαν ως συνέπεια της εξαφάνισης των ευρωπαϊκών κρατών μετά τον πόλεμο του 1914 -18, όπως αυτό της σχολειοποίησης των παιδιών. Μέσα σε αυτή την κρίση γεννήθηκε η ανάγκη να ξαναχτιστεί το έθνος ξεκινώντας από ένα σχολείο ενσωματωμένο στις δημοκρατικές αξίες μιας εθνικής και κοινωνικής φιλοσοφίας που καθορίζεται από το κράτος και βασίζεται στις αρχές της γαλλικής Δημοκρατίας: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη. Όταν όμως αυτές οι φιλοσοφικές αξίες που χαρακτηρίζουν ένα έθνος εξελίσσονται προς μια φιλελεύθερη ή συντηρητική κατεύθυνση, οι παιδαγωγικές μέθοδοι δεν μπορούν παρά να είναι αντανάκλαση και συνέχειά τους. Με συνέπεια κάθε έθνος να έχει διαφορετικές φιλοσοφικές και παιδαγωγικές νόρμες από χώρα σε χώρα και να είναι δύσκολο να υπάρξει συνολική εφαρμογή τους, ανεξαρτήτως νοοτροπίας και παραδόσεων. Έτσι η εκπαίδευση Φρενέ είναι απαλλαγμένη από πίστεις, δόγματα και θρησκευτικές πρακτικές, οι οποίες ανατίθενται στις οικογένειες αποκλειστικά. Αυτή η αντίληψη του διαχωρισμού Εκκλησίας - κράτους συνδέεται με τη γαλλική Δημοκρατία αλλά δεν έχει (ακόμα) διαποτίσει τη δημοκρατία στην Ελλάδα. Αντιθέτως, οι παιδαγωγικές μέθοδοι για την προσχολική ηλικία, όπου δεν υπάρχουν αυστηρά προγράμματα εκπαίδευσης, είναι εύκολα διαχειρίσιμες και αποτελεσματικές. Οι μέθοδοι Φρενέ και Μαρία Μοντεσόρι είναι ευρέως διαδεδομένες στα δημόσια σχολεία του 1ου κύκλου, όπου εφαρμόζεται η εμβληματική φράση του παιδαγωγού: «Σχολείο για όλους». Τα παιδιά του σχολείου Φρενέ συγχρωτίζονται με παιδιά από όλες τις κοινωνικές κατηγορίες. Οι διαφορές στις έμφυτες δεξιότητες του ανθρώπινου όντος (σύμφωνα με τον Πιαζέ) αρχίζουν να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη διδασκαλία της ανάγνωσης και του υπολογισμού και οι ελιτίστικες συμπεριφορές είναι αναπόφευκτες εις βάρος τής παιδαγωγικής της ισότητας που καθιέρωσε ο Φρενέ.
Η θέση του χρόνου στις παιδαγωγικές δραστηριότητες.
Ο παράγων χρόνος στην εξέλιξη των δραστηριοτήτων Φρενέ και άλλων κατέχει πάντα σημαντική θέση, αλλά σήμερα εκφράζεται διαφορετικά. Το να αφήνουμε χρόνο στα παιδιά για να αναπτυχθούν, να συλλογιστούν, να ακούσουν, να παρατηρήσουν, να διορθώσουν τα λάθη τους, να βελτιώσουν τα έργα τους, αυτό ήταν ένα από τα συνθήματα των μεγαλύτερων παιδαγωγών του 20ού αιώνα. Σήμερα όμως, η ιλιγγιώδης ταχύτητα ανακαλύψεων, εφευρέσεων, της πληροφορικής, της επιστημονικής έρευνας, εκφράζονται με μια ανταγωνιστική ταχύτητα. Δεν ζητείται πλέον από το παιδί να συλλογιστεί αλλά να αντιδράσει στα ερεθίσματα, δεν του ζητείται να σκεφτεί με τη λογική ή με κριτικό πνεύμα αλλά να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις του με αυτοματισμούς επιλέγοντας το σωστό ή το λάθος με ένα κλικ στον υπολογιστή. Ζητάμε όλο και περισσότερα, περισσότερη ατομική απόδοση, με στόχο να δημιουργηθούν οι ελίτ που θα φτιάξουν τα μελλοντικά ρομπότ υψηλής τεχνολογίας, που θα προορίζονται να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο... Ωστόσο, ευτυχώς, οι λαοί αντιδρούν με το μόνον όπλο που διαθέτουν... τη δημοκρατική, κοινωνική και ισότιμη εκπαίδευση, που συνάδει με τις δημοκρατικές αντιλήψεις του Φρενέ και του Νηλ. Η Μοντεσόρι έτσι κι αλλιώς προσανατολίστηκε κυρίως σε δραστηριότητες που στόχευαν στην ανάπτυξη της ευφυΐας του παιδιού. Οι αντιλήψεις για το δημοκρατικό σχολείο που διακήρυξε ο Φρενέ και οι άλλοι μεγάλοι παιδαγωγοί του 20ού αιώνα παραμένουν οι πυλώνες των ευρωπαϊκών εθνών, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα.
Ωστόσο η γαλλική εκπαίδευση είναι διαχωρισμένη από την εκκλησία και δεν περιλαμβάνει θρησκευτικές τελετουργίες (ιδιαίτερα στο νηπιαγωγείο) σε αντίθεση με τα μαθήματα Θρησκευτικών (κατήχηση για τους μικρότερους) που είναι ενσωματωμένα στο ελληνικό πρόγραμμα σπουδών. Με μια πολύ βιαστική μεταρρύθμιση υπάρχει ο κίνδυνος να τραυματιστούν οι νοοτροπίες που παραμένουν πολύ προσκολλημένες στις παραδόσεις. Μπορούμε να υιοθετήσουμε από τον Φρενέ και τη Μοντεσόρι τις μεθόδους εφαρμογής, με την προϋπόθεση να γίνεται συνεχής προσαρμογή τους στις σύγχρονες ανάγκες για κοινωνική και παιδαγωγική εξέλιξη. Το σεμινάριο της 2ης Σεπτεμβρίου 2016, που οργανώθηκε από το IFG Αθήνας μαζί με το «Σκασιαρχείο», έδωσε στο κοινό μια τρανταχτή απόδειξη για την ποιότητα δουλειάς των εκπαιδευτικών που εφαρμόζουν τις μεθόδους που βασίζονται στον Φρενέ και τον Ντεκρολύ, στις οποίες έχουν προσθέσει τη δόση από καινοτομίες, δημιουργικότητα και πολλή αγάπη, τόσο στις τάξεις του νηπιαγωγείου όσο και στις πρώτες του δημοτικού. Ας ελπίσουμε ότι, παρά τις δυσκολίες, ο σπόρος που έφερε κάθε εκπαιδευτικός θα μπορέσει να βρει τη θέση του στη συνέχεια των παιδαγωγικών ερευνών (μετάφραση από τα γαλλικά: Ειρήνη Καλαπανίδα)
Η Άννη Χατζηνώτα είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός
