Ειρήνη Γιαννημάρα
Στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ηνωμένα Έθνη 1948), στο άρθρο 27 (1), υπογραμμίζεται ότι «όλοι έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν ελεύθερα στην πολιτιστική ζωή της κοινότητας, να απολαμβάνουν τις τέχνες». Στην ίδια διακήρυξη, το προηγούμενο άρθρο 26 (παράγραφος 2) ορίζει ότι «η εκπαίδευση πρέπει να κατευθύνεται στην πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και στην ενίσχυση του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών».
Αυτή η διακήρυξη έβαλε τις βάσεις για την αναγνώριση του δικαιώματος όλων των παιδιών να λαμβάνουν ουσιαστική και υψηλής ποιότητας καλλιτεχνική και πολιτιστική εκπαίδευση ως βασικό μέρος κάθε γενικού συστήματος εκπαίδευσης.
Το 1999, η UNESCO παρουσίασε τη Διεθνή Έκκληση για την προώθηση της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης και της δημιουργικότητας στα σχολεία, στο πλαίσιο της οικοδόμησης μιας κουλτούρας ειρήνης. Στην έκκληση, μεταξύ άλλων, αναφέρεται ότι: «σήμερα είμαστε σαφώς και έντονα συνειδητοποιημένοι για τη σημαντική επιρροή του δημιουργικού πνεύματος στη διαμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας, στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων των παιδιών και των εφήβων και στη διατήρηση της συναισθηματικής τους ισορροπίας».
Κοινή παραδοχή εκπαιδευτικών όλων των ειδικοτήτων και γονιών είναι ότι τα παιδιά γεννιούνται με φαντασία, φιλομάθεια, ευέλικτο μυαλό και έμφυτη δημιουργικότητα. Ένα μικρό παιδί, που ανακαλύπτει διαρκώς τον εαυτό του και τον κόσμο, είναι έτσι κι αλλιώς δημιουργικό. Τα παιδιά, λόγω του ότι έχουν έντονο αυθορμητισμό και πηγαία αθωότητα, λειτουργούν με έντονη αμεσότητα, χωρίς φόβους και προκαταλήψεις. Ανακαλύπτουν ιδέες και βρίσκουν άμεσα λύσεις χωρίς να απογοητεύονται από τα τυχόν λάθη τους. Μέσα από τον πειραματικό ψηλαφισμό, τη φαντασία και το παιχνίδι, αυτοσχεδιάζουν και συχνά δημιουργούν καινοτόμους ιδέες. Και ενώ όλα αυτά τα στοιχεία της προσωπικότητας και της δημιουργικότητας ένα παιδί τα φέρει με το ξεκίνημα του στο σχολείο, το εκπαιδευτικό σύστημα συχνά δεν καταφέρνει να εντοπίσει τη σημασία της σύνδεσης παιχνιδιού και δημιουργικότητας και να αφήσει χώρο να αναδυθεί η υποκειμενικότητα του παιδιού μέσω της τέχνης.
Το παιχνίδι, οι πολιτιστικές και οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες δεν είναι απλή αναψυχή. Το παιχνίδι είναι ένας τρόπος να μαθαίνει να αγαπά και να ανακαλύπτει τη ζωή και όχι απλά ένας τρόπος για να περνάει την ώρα του. Σε οποιαδήποτε ηλικία, το παιδί όταν παίζει αναπτύσσει ικανότητες, εξασκεί το σώμα και την φαντασία του και εμπλέκεται σε σημαντική κοινωνικοποίηση. Αυτές οι δραστηριότητες συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της αυτονομίας ενός παιδιού και προωθούν τις διαπροσωπικές και διαπολιτισμικές τους δεξιότητες. Μέσα από το παιχνίδι και την τέχνη, τα παιδιά μπορούν να βιώσουν τις κύριες αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως ο σεβασμός, η αξιοπρέπεια, η ισότητα, η ενσωμάτωση, η δικαιοσύνη και η συνεργασία.
Στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (που υιοθετήθηκε το 1989 στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και έγινε νόμος με αυξημένη ισχύ στην Ελλάδα το 1992, ν. 2101/92), το άρθρο 31 ορίζει το δικαίωμα των παιδιών στην ανάπαυση και στις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, στην ενασχόληση με ψυχαγωγικά παιχνίδια και δραστηριότητες που είναι κατάλληλες για την ηλικία του και στην ελεύθερη συμμετοχή στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή. Η παράγραφος 2 ορίζει ότι «τα συμβαλλόμενα κράτη σέβονται και προάγουν το δικαίωμα του παιδιού να συμμετέχει πλήρως στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή και ενθαρρύνουν την προσφορά κατάλληλων και ίσων ευκαιριών”.
Το άρθρο 31 θεωρείται εδώ και πολύ καιρό «το ξεχασμένο άρθρο» της Σύμβασης. Ωστόσο, το Γενικό Σχόλιο, ένα έγγραφο, ορόσημο που υιοθετήθηκε την 1η Φεβρουαρίου 2013, το ανασύρει από τη λήθη και το μεταφέρει στο φως, καθορίζοντας με σαφήνεια τις ευθύνες των κυβερνήσεων που είναι σιωπηρές. Οι δηλωμένοι στόχοι του Γενικού Σχόλιου είναι: α) Η βελτίωση της κατανόησης της σημασίας του άρθρου 31 για την ευημερία και την ανάπτυξη των παιδιών και την υλοποίηση άλλων δικαιωμάτων στη σύμβαση β) η παροχή διευκρινίσεων στα συμβαλλόμενα κράτη όσον αφορά τις διατάξεις και τις συνακόλουθες υποχρεώσεις που συνδέονται με το άρθρο 31 γ) η παροχή κατευθυντήριων γραμμών για τα νομοθετικά, τα διοικητικά, τα κοινωνικά και εκπαιδευτικά μέτρα που είναι απαραίτητα για την εξασφάλιση της εφαρμογής του για όλα τα παιδιά χωρίς διακρίσεις και με βάση την ισότητα των ευκαιριών.
Δημοσιεύοντας το Γενικό Σχόλιο, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών απέστειλε ένα ισχυρό μήνυμα στις κυβερνήσεις του κόσμου ότι, στις πολιτικές και τα προγράμματά τους, δεν πρέπει να παραβλέπουν τη σημασία του παιχνιδιού και τη συμμετοχή του παιδιού στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή. Το Γ.Σ. αύξησε την κατανόησή μας για την αλληλοσυνδεόμενη φύση του παιχνιδιού, του πολιτισμού και της τέχνης - τη θεμελιώδη σημασία τους για τη σωματική, κοινωνική, πνευματική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών. Επίσης, κάλεσε τις κυβερνήσεις να επανεξετάσουν τους προϋπολογισμούς τους για να διασφαλίσουν ότι η κατανομή συνάδει με την εκπροσώπηση των παιδιών ως τμήματος του πληθυσμού και ζήτησε από τα σχολεία να εντάξουν το παιχνίδι και τις πολιτιστικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες στο περιβάλλον τους, τα χρονοδιαγράμματα, τα προγράμματα σπουδών και την παιδαγωγική.
Το άρθρο 31 πρέπει να γίνει κατανοητό ολιστικά, τόσο ως προς τα συστατικά του μέρη, καθώς και ως προς τη σχέση του με τη Σύμβαση στο σύνολό της. Η επίτευξη αυτής της ολιστικής προσέγγισης δημιουργεί ένα όραμα για το παιχνίδι, το γέλιο, την ανακάλυψη πολιτιστικών περιβαλλόντων, την ανταλλαγή ιδεών και την ενασχόληση με τις τέχνες για τα παιδιά και τους νέους. Προτείνει όλα τα παιδιά να βιώνουν αυτές τις ελεύθερα και αυθόρμητα επιλεγμένες, χωρίς την καθοδήγηση των ενήλικων, δραστηριότητες από τα πρώτα χρόνια μέχρι την ενηλικίωση, στα σπίτια και το οικογενειακό τους περιβάλλον, στις κοινότητές τους, στα σχολεία, στους βρεφονηπιακούς σταθμούς.
Οι ενέργειες του δασκάλου είναι αυτό που είναι κρίσιμο για τις πιθανότητες ενός παιδιού να δεχθεί την πολιτιστική και καλλιτεχνική εκπαίδευση ως ένα λογικό -ή ειλικρινά ακόμη και επαρκές- πρότυπο. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις παρατηρείται ότι η καλλιτεχνική εκπαίδευση είναι ευθύνη του δασκάλου, ωστόσο ο δάσκαλος σε μεγάλο βαθμό δεν υποστηρίζεται. Υπάρχει η αντίληψη ότι οι τέχνες στερούνται κύρους στα περισσότερα εκπαιδευτικά προγράμματα και οι δάσκαλοι των τεχνών δεν επιμορφώνονται συστηματικά. Σε χώρες που έχουν αναλάβει σοβαρά την ευθύνη για την παροχή επαρκούς καλλιτεχνικής και πολιτιστικής εκπαίδευσης, η εφαρμογή της πολιτικής υποστηρίζεται από διαρκή και εκτεταμένη επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών.
Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα σε αυτό που μπορεί να ονομαστεί εκπαίδευση των τεχνών (π.χ. διδασκαλία των εικαστικών, της μουσικής, του θεάτρου κ.τ.λ.) και την εκπαίδευση μέσω των τεχνών (π.χ. η χρήση της τέχνης ως παιδαγωγικού εργαλείου σε άλλα μαθήματα, όπως η αριθμητική, ο εγγραμματισμός και η τεχνολογία). Όπου η εκπαίδευση στην τέχνη και η εκπαίδευση μέσω των τεχνών αποτελούν μέρος του πυρήνα του πρόγραμματος σπουδών με συστηματικό, υψηλής ποιότητας και στοχαστικό τρόπο, η καλλιτεχνική εκπαίδευση έχει τεκμηριωμένες επιπτώσεις στο παιδί, το περιβάλλον διδασκαλίας και μάθησης και την κοινότητα.
Σε μια Ελλάδα που κλονίζεται ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα και η τήρηση και προαγωγή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα, μετά το ξέσπασμα της κρίσης και με κορύφωμα την επίθεση του νεοφιλελευθερισμού στις αρχές της δεκαετίας, με πρώτα θύματα τα παιδιά και τους νέους, υπάρχει μια ζωντανή κοινότητα ταλαντούχων και αφοσιωμένων εκπαιδευτικών, καλλιτεχνών και οργανώσεων που εργάζονται για και με παιδιά, όπως το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, ο Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού Γιώργος Μόσχος, το Κέντρο Παιδαγωγικής και Καλλιτεχνικής Επιμόρφωσης «Σχεδία», οι δράσεις και τα φεστιβάλ του «Δικτύου τέχνης και δράσης - οι άνθρωποι με τα μπαλόνια» και της εικαστικού και συντονίστριας εκπαίδευσης προσφύγων Σχιστού Ελένης Καραγιάννη και το έργο στην ελληνική δημόσια εκπαίδευση της παιδαγωγικής ομάδας «Το Σκασιαρχείο. Πειραματικοί ψηλαφισμοί για ένα σχολείο της κοινότητας».
Θα πρέπει να βρεθούν καινοτόμοι τρόποι εκπαίδευσης, όπως, εκπαιδευτικά εργαστήρια και εκστρατείες ευαισθητοποίησης μέσω της τέχνης. Στόχος τους θα μπορούσε να είναι η ευαισθητοποίηση των παιδιών και των νέων σχετικά με τα δικαιώματά τους καθώς και η ευαισθητοποίησή τους σχετικά με τους κινδύνους εγκατάλειψης του σχολείου, τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων των παιδιών, τη μετανάστευση ανηλίκων και την εγκληματικότητα των νέων.
Δραστηριότητες που θα μπορούσαν να ενισχύσουν τη συμμετοχή των παιδιών και των εφήβων στην υποστήριξη των δικαιωμάτων τους, μέσω της ανάπτυξης των δημιουργικών και διαλεκτικών τους δεξιοτήτων, θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τα παρακάτω:
* Εκπαιδευτικά σεμινάρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα για παιδιά και εφήβους
* Εκπαιδευτικά σεμινάρια σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα για τα ενδιαφερόμενα μέρη (πολιτεία, κοινωνία)
* Πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ των ενδιαφερομένων και των νέων (παιδιά και έφηβοι που παρακολουθούν εργαστήρια κατάρτισης)
* Δημιουργικά εργαστήρια χορού, θεάτρου, ζωγραφικής για παιδιά και εφήβους
* Δημόσιες εκδηλώσεις (εκθέσεις, φεστιβάλ, φόρουμ)
* Πολιτιστικές ανταλλαγές μεταξύ παιδιών και εφήβων από άλλα προγράμματα διαφορετικών χωρών
* Συνέδρια τα οποία θα προσφέρουν ευκαιρίες σε άτομα και οργανισμούς από τους τομείς του πολιτισμού, της τέχνης, του ελεύθερου χρόνου, του παιχνιδιού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να συναντηθούν και να διερευνήσουν τον καλύτερο τρόπο συνεργασίας για να διασφαλίσουν ότι όλα τα παιδιά έχουν τις καλύτερες ευκαιρίες πρόσβασης στον πολιτισμό και το παιχνίδι.
Το παιχνίδι είναι θεμελιώδες δικαίωμα για την ανάπτυξη των παιδιών. Τα παιδιά ζητούν ευκαιρίες να παίξουν και όταν το κάνουν, είναι σημαντικό για τους ενήλικες να παρατηρήσουν τη συγκέντρωση, την εφευρετικότητα και τη χαρά που βιώνουν στον παιχνιδιάρικο κόσμο τους. Παράλληλα με τη θεμελιώδη αξία του παιχνιδιού, χιλιάδες παιδιά αναφέρουν ότι η πρόσβαση στην καλλιτεχνική και πολιτιστική τους κληρονομιά είναι ζωτικής σημασίας γι’ αυτά. Η καλλιτεχνική εκπαίδευση ενισχύει την αυτοεκτίμηση, δημιουργεί μια αίσθηση ταυτότητας και ενθαρρύνει την ενότητα και τη διαφορετικότητα. Βελτιώνει την ικανότητα του ατόμου να χειρίζεται την αλλαγή σε μια δυναμική κοινωνία και ενθαρρύνει την εκτίμηση και την κατανόηση της κληρονομιάς. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι καλλιτεχνική και πολιτιστική εκπαίδευση δεν πρέπει να θεωρούνται απλώς ως ένας τρόπος για τη μετάδοση υπάρχουσας ή προηγούμενης κληρονομιάς, αλλά το σημαντικότερο είναι να επιτρέπει στα παιδιά να δραστηριοποιούνται στη δημιουργία της μελλοντικής κληρονομιάς, του σχεδιασμού και της παραγωγής. Με αυτόν τον τρόπο, οι τέχνες αυξάνουν τη δυνατότητά τους να συνεισφέρουν στην κοινωνία αναπτύσσοντας τις επικοινωνιακές δεξιότητες και την κριτική διάθεση που τονώνει την κοινωνική ευθύνη και την πνευματική ανάπτυξη. Με τον τρόπο αυτό, οι τέχνες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μία από τις πιο πολύτιμες επενδύσεις για το μέλλον.
Η Ειρήνη Γιαννημάρα διδάσκει στην Καλών Τεχνών Αθήνας και είναι μέλος της παιδαγωγικής ομάδας «Το Σκασιαρχείο»
