Ίριδα Τσεβρένη, επίκουρη καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
Τα παιδιά που κατοικούν σήμερα στις πόλεις περιορίζονται σε χώρους διαμορφωμένους αποκλειστικά από τους ενήλικους. Αποκλεισμένα από τον δημόσιο χώρο, ζουν και μεγαλώνουν κυρίως σε εσωτερικούς αλλά και εξωτερικούς χώρους ειδικά σχεδιασμένους γι’ αυτά (σχολεία, παιδικές χαρές, παιδότοπους κ.λπ.). Σε μία πόλη όπου έχει κυριαρχήσει η τεχνοκρατική προσέγγιση του αστικού σχεδιασμού, ο κόσμος των παιδιών, όπως και πολλών άλλων κοινωνικών ομάδων που βιώνουν τον χωρικό και κοινωνικό αποκλεισμό, δεν έχει θέση (Τσεβρένη, 2007), εκτός βέβαια αν είναι οριοθετημένος και προαποφασισμένος από τους ενήλικους.
Σε μια πόλη που δεν ανήκει στα παιδιά -ή, όπως έγραφε ο Colin Ward, «έχει κλαπεί από τα παιδιά»- η κοινωνική ομάδα των παιδιών στερείται δικαιώματα όπως η ελεύθερη κυκλοφορία, η οικειοποίηση του αστικού χώρου και η συμμετοχή στη διαμόρφωσή του. Σε αυτό το πλαίσιο τα παιδιά, περιορισμένα σε αποστειρωμένους, προκατασκευασμένους ειδικά γι’ αυτά χώρους, καλούνται να αναπληρώσουν τη διαδικασία διαμόρφωσης βασικών ικανοτήτων όπως η εξερεύνηση, η φαντασία, η δημιουργικότητα και η συμμετοχή, που ήταν αυτονόητη και δεδομένη για τις προηγούμενες γενιές.
Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι τα σημερινά παιδιά που μεγαλώνουν στην πόλη βιώνουν την αποξένωση και νιώθουν ανία στους εσωτερικούς χώρους όπου μεγαλώνουν, μπροστά από τον υπολογιστή ή την τηλεόραση, αδυνατώντας να αποκτήσουν καινούργιες, αυθεντικές εμπειρίες. Από τη μία έχουν ωφεληθεί από την επανάσταση της τεχνολογίας και των μέσων μαζικής δικτύωσης, αλλά από την άλλη στερούνται την άμεση επαφή και τη γνώση για τον χώρο και τα κοινωνικά δίκτυα της γειτονιάς τους, την ίδια στιγμή που είναι επαρκώς ενημερωμένα για ζητήματα που λαμβάνουν χώρα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Η κυκλοφορία των αυτοκινήτων, η πυκνή δόμηση και η έλλειψη ελεύθερων, πράσινων χώρων, ζητήματα ασφάλειας στην πόλη και οι φόβοι των γονιών είναι κάποιοι από τους αντικειμενικούς παράγοντες που συμβάλλουν στην παρεμπόδιση της ελεύθερης κίνησης και οικειοποίησης της πόλης από τα παιδιά. Επιπλέον ο αστικός σχεδιασμός δεν λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της κοινωνικής ομάδας των παιδιών.
Αυτοί οι εξωτερικοί, αντικειμενικοί παράγοντες, που δυσκολεύουν τη ζωή των παιδιών στην πόλη, ριζώνονται στον ψυχισμό των παιδιών, παίρνοντας τη μορφή εσωτερικού ειδώλου καταπίεσης (Freire, 1974), και συμβάλλουν στη διαμόρφωση των αυριανών αποστασιοποιημένων πολιτών, παθητικών δεκτών των αποφάσεων που παίρνουν κάποιοι άλλοι για τα ζητήματα του καθημερινού περιβάλλοντός τους (Tsevreni, 2015).
Αυτή η διαλεκτική σχέση μεταξύ εξωτερικών αντικειμενικών παραγόντων αποκλεισμού των παιδιών και του εσωτερικού ειδώλου καταπίεσης αποκρυσταλλώνεται στην επικράτηση της παγιωμένης αντίληψης ότι τα παιδιά είναι μη ολοκληρωμένες προσωπικότητες που αδυνατούν να έχουν λόγο και να προσφέρουν στα ζητήματα που τα αφορούν στο πλαίσιο της πόλης. Τις συνέπειες αυτής της αντίληψης για τη ζωή των παιδιών, αλλά και για τη διαγενεακή δικαιοσύνη στον τρόπο κατοίκησης και λειτουργίας της πόλης, ήρθαν να ανατρέψουν η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού σε θεσμικό επίπεδο και το κίνημα της συμμετοχής των παιδιών σε ερευνητικό επίπεδο.
Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού περιλαμβάνει άρθρα που αφορούν τη συμμετοχή των παιδιών. Έτσι, για πρώτη φορά τα παιδιά αναγνωρίζονται ως ξεχωριστές προσωπικότητες που έχουν δικαιώματα και μπορούν να συμμετέχουν με τις ιδέες τους σε δημόσια ζητήματα που τα αφορούν. Η Σύμβαση αποτελεί ένα εργαλείο για την προώθηση της ιδέας τoυ παιδιού ως ανεξάρτητου και σκεπτόμενου υποκειμένου, ικανού και άξιου να συμμετέχει.
H συμμετοχή των παιδιών στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος και της κοινότητάς τους συμβάλλει στην προσωπική τους ανάπτυξη αλλά και συνολικότερα στη διαμόρφωση μιας πόλης με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης. Μία πόλη εναλλακτική, όπου τα παιδιά εξερευνούν, οικειοποιούνται και συμμετέχουν στη διαμόρφωση και τη διαχείρισή της, οραματίστηκαν ερευνητές που πρωτοστάτησαν στο κίνημα της συμμετοχής των παιδιών, όπως ο C. Ward, o R. Moore και o R. Hart. Μαζί με αυτούς, πλήθος άλλοι ερευνητές από διάφορους επιστημονικούς χώρους μελετούν και πειραματίζονται πάνω σε ζητήματα και πρακτικές συμμετοχής των παιδιών στη διαχείριση και φροντίδα του περιβάλλοντός τους.
O Hart νοηματοδοτεί τη συμμετοχή των παιδιών ως τη διαδικασία εμπλοκής τους στις αποφάσεις για τα ζητήματα της κοινότητας και του περιβάλλοντος όπου ζουν και μεγαλώνουν. Μάλιστα, θεωρεί ότι η συμμετοχή των παιδιών έχει πολιτική διάσταση, καθώς, όταν τα παιδιά αρχίζουν να παρατηρούν το περιβάλλον τους και να θέτουν ερωτήσεις, θα ανακαλύψουν και θα συνειδητοποιήσουν ζητήματα ανισοτήτων, μεταβαίνοντας σε ένα υψηλότερο επίπεδο κοινωνικής και πολιτικής συνειδητοποίησης, ενώ θα εκπαιδευτούν με στόχο να διαμορφώσουν μια μελλοντική κοινωνία, καλύτερη από αυτή που παρέλαβαν (Hart, 2011).
Είναι ευρέως αποδεκτό στον επιστημονικό χώρο ότι τα παιδιά μαθαίνουν μέσα από την εμπλοκή τους και από την απόκτηση αυθεντικών εμπειριών από το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Ο τρόπος που διαμορφώνουμε την πόλη, το αν επιτρέπουμε ή όχι την πρόσβαση και τη συμμετοχή των παιδιών στον αστικό χώρο έχει λοιπόν συνέπειες και στη γνώση που αποκτούν τα παιδιά και στη διαμόρφωσή τους ως πολιτών.
Η έρευνα για τη συμμετοχή των παιδιών έχει τεκμηριώσει την ικανότητά τους να εμπλέκονται στη διαμόρφωση και τη διαχείριση του άμεσου περιβάλλοντός τους. Τα παιδιά, από μικρή ηλικία, μέσα από οργανωμένα προγράμματα συμμετοχής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και μέσα από τη συνεργασία τους με τους ενήλικες, μπορούν να συμμετέχουν σε διαδικασίες σχεδιασμού και δράσης για τη διαμόρφωση και τη φροντίδα των χώρων που τα αφορούν στο σχολείο, στη γειτονιά και την πόλη τους.
Τα παιδιά έχουν πλούσιες ιδέες και επαρκείς ικανότητες για να σχεδιάσουν, να διαμορφώσουν και να φροντίσουν τους εσωτερικούς και υπαίθριους χώρους του σχολείου τους και επιλεγμένους χώρους της γειτονιάς τους. Μπορούν ακόμα να συμβάλουν με τις ιδέες τους σε ευρύτερα ζητήματα σχεδιασμού της πόλης (Τσεβρένη & Παναγιωτάτου, 2009).
Μια πόλη που λαμβάνει υπόψη τις ιδέες και τις ανάγκες των παιδιών και τα εμπλέκει ως ισότιμους ερευνητές και φορείς κοινωνικής και περιβαλλοντικής αλλαγής είναι μια πόλη της συνεργασίας, της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, που διασφαλίζει ένα μέλλον αισιόδοξο και δημιουργικό για όλους τους πολίτες της, μικρούς και μεγάλους.
Freire, P. (1974). Η αγωγή του καταπιεζόμενου. Αθήνα: Κέδρος.
Hart, R. (2011). Τα παιδιά συμμετέχουν. Θεωρία και πρακτική της εμπλοκής παιδιών στην ανάπτυξη της κοινότητας και τη φροντίδα του περιβάλλοντος. Αθήνα: Επίκεντρο.
Τσεβρένη, Ι. (2007). «Η ανάγκη για μία ριζοσπαστική έρευνα για τις γεωγραφίες του αποκλεισμού: η περίπτωση των παιδιών». Πρακτικά 8ου Πανελληνίου Γεωγραφικού Συνεδρίου. Αθήνα, 4-7 Οκτωβρίου 2007.
Τσεβρένη, Ι. & Παναγιωτάτου, Ε. (2009). Μεγαλώνοντας στην Αθήνα. Ένα πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για τη συμμετοχή των παιδιών στη διαμόρφωση του περιβάλλοντός τους. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ, Ίδρυμα Ι. Λάτση. http://www.latsis-foundation.org/pbf/uploads/file/tsevreni.pdf
Tsevreni, I. (2015). “Children’s social and spatial exclusion in the city: the need for an internal look”. International Journal for Critical Pedagogy 6 (2): 149-167.
