Του Νίκου Σιδέρη
1. Στην εμπειρία και τις σχέσεις μεταξύ των παιδιών η φαντασία δεν αποτελεί δικαίωμα, αλλά τον κατ’ εξοχήν τρόπο ύπαρξης του παιδικού κόσμου. Η φυσική αυτή κατάσταση προβληματικοποιείται και έτσι καθίσταται ζητούμενο ως δικαίωμα κατά την επαφή του κόσμου των παιδιών με τη λογική του κόσμου των μεγάλων. Οικογένεια, σχολείο, θεσμοί και λόγοι συνεχώς παρεμβαίνουν στη φαντασία των παιδιών σύμφωνα με δικά τους κριτήρια και προτάγματα.
Ακόμη και όταν έκδηλος σκοπός τους είναι η καλλιέργεια της φαντασίας των παιδιών, η επαφή με τον κόσμο των μεγάλων παράγει αμφίσημα αποτελέσματα. Από τη μια επιτρέπει στο παιδί να λειτουργεί έντεχνα τη φαντασία του, π.χ. όταν η διάθεσή του για ήχο και ρυθμό εμπλουτίζεται μέσω της μουσικής παιδείας. Από την άλλη εμπρόθετα ή ασυναίσθητα ωθεί το παιδί σε υιοθέτηση αναφορών και τρόπων που χαρακτηρίζουν τη λειτουργία της φαντασίας στους μεγάλους, όπως π.χ. στην εξέλιξη του παιδικού σχεδίου, όπου η μαγεία και ο μαγικός ρεαλισμός της αρχικής «αυθόρμητης» παιδικής ζωγραφικής τείνει ασυναίσθητα να δώσει τη θέση της σ’ έναν μεγαλίστικο ρεαλισμό.
2. Έτσι το δικαίωμα στη φαντασία ισοδυναμεί με σεβασμό της φαντασίας του παιδιού από τους μεγάλους στο πλαίσιο της ασύμμετρης σχέσης τους. Εμπρόθετα ή αναπόφευκτα, αυτή η σχέση λειτουργεί πάντοτε και ως παιδαγωγική, με ποικίλα αποτελέσματα. Ο μεγάλος κατ’ αρχήν λειτουργεί στη σχέση του με το παιδί ως ο κατά Βιγκότσκι «Πιο ενήμερος άλλος», ως «καλύτερος γνώστης» αυτού που ενδιαφέρει ή αφορά το παιδί. Συνεπώς σέβομαι το δικαίωμα του παιδιού στη φαντασία σημαίνει πρωταρχικά ότι ο μεγάλος έχει επίγνωση της ασύμμετρης σχέσης τους και των παιδαγωγικών επιπτώσεών της.
3. Ο σεβασμός αυτός σημαίνει ότι ο εκάστοτε «καλύτερος γνώστης» έχει επίγνωση του ότι το παιδί είναι σε καθοριστικό βαθμό πλασμένο με υλικό τη φαντασία. Οπότε η βέλτιστη σχέση με το παιδί απαιτεί από τον μεγάλο να γνωρίζει τον κόσμο του παιδιού. Έναν κόσμο όπου η φαντασία βασιλεύει, τείνοντας μάλιστα να μετατρέπει ακόμη και ό,τι δεν είναι πλάσμα της φαντασίας σε υλικό της φαντασίας. Πράγματι η φαντασία του παιδιού τείνει πρωτογενώς να μετατρέψει ακόμη και κάθε υλικό ή συμβολικό στοιχείο (πράγμα ή λέξη) σε αφορμή και μέσο για παιχνίδι, που αντιπροσωπεύει τον κατεξοχήν τρόπο ύπαρξης της φαντασίας στον παιδικό κόσμο.
4. Γνωρίζω τον κόσμο του παιδιού σημαίνει λοιπόν ότι δεν παραβιάζω τον κόσμο του παιδιού, αλλά σχετίζομαι μαζί του κατά τρόπο γόνιμο και εποικοδομητικό.
5. Γνωρίζω τον κόσμο του παιδιού σημαίνει ότι, ως μεγάλος, γνωρίζω όχι μόνο τη δεσπόζουσα θέση της φαντασίας στον παιδικό κόσμο, αλλά και τις ιδιαίτερες μορφές και τα ιδιαίτερα περιεχόμενα της φαντασίας κάθε ιδιαίτερου παιδιού ή ομάδας παιδιών, π.χ. στο σπίτι ή στο σχολείο. Έτσι, καθώς σχετίζομαι μαζί του, του επιτρέπω να εξελιχθεί σύμφωνα με την εσωτερική του δυναμική, εξοπλίζοντάς το παράλληλα με ό,τι λαχταρά κάθε παιδί: τη γνώση του κόσμου των μεγάλων, όπου το παιδί ανυπομονεί να φτάσει και να ενταχθεί (στερνή μου γνώση να σ’ είχα πρώτα, ίσως...).
Θα εικονογραφήσω τον σεβασμό της φαντασίας του παιδιού μέσα από δύο παραδείγματα με καθοριστική βαρύτητα ως προς την παιδαγωγική λειτουργία των μεγάλων.
6. Πρώτο παράδειγμα, η Παιδεία να προβλέπει, και στη χρονική και πρακτική της οργάνωση και στη στοχοθεσία της και στις μεθόδους της, όσα χρειάζονται ώστε να λειτουργεί και ως σχολή φαντασίας. Αυτό δεν περιορίζεται στην απλή έκφραση της φαντασίας των παιδιών, π.χ. με το σχέδιο. Αλλά αξιοποιεί τις υποκινούμενες από τον παιδαγωγό δημιουργικές εκδηλώσεις της παιδικής (μαζί και της εφηβικής) φαντασίας ως αφορμή, αφετηρία και υλικό για τη συζήτηση ακόμη και περίπλοκων, δυσπρόσιτων θεμάτων.
Πράγματι θέματα όπως αλήθεια και ψέμα, η κρίση ή το ψευτονταηλίκι (bullying) μπορούν να γίνουν αντικείμενο συζήτησης, επεξεργασίας και γνώσης ακόμη και με μικρά παιδιά, αν χρησιμοποιήσουμε ως αφετηριακό υλικό σχέδια και ιστορίες που πλάθουν τα ίδια τα παιδιά με πρωτοβουλία του παιδαγωγού. Υποδείγματα για μια τέτοια παιδαγωγική, που συνιστά «σχολή φαντασίας», εκτίθενται, π.χ., στα βιβλία μου Και όμως μιλάνε - Έφηβος λόγος (Καστανιώτης) και Μιλώ για την κρίση με το παιδί και Bullying: Και όμως νικιέται (Μεταίχμιο).
7. Δεύτερο παράδειγμα, η υποστήριξη της ηθικής συγκρότησης παιδιών (και εφήβων) όχι τόσο με εξωγενείς επεμβάσεις («καμπάνιες» με τηλεοπτικά σποτ κ.τ.ό.), αλλά αξιοποιώντας ό,τι ήδη ενυπάρχει στην παιδική φαντασία.
Ένα μείζον συστατικό του παιδικού φαντασιακού είναι, λοιπόν, οι υπερήρωες. Μπάτμαν, Σούπερμαν, Χόμπιτ, Χάρι Πότερ, Χελωνονιντζάκια βασιλεύουν στην ψυχή των παιδιών.
Προφανώς οι υπερήρωες θα μπορούσαν άνετα να μετατραπούν σε δυνάστες. Όμως κάνουν το αντίθετο: Δεν επωφελούνται ιδιοτελώς από την υπεροπλία τους, αλλά τη χρησιμοποιούν για να πολεμήσουν το κακό και την τυραννία. Δηλαδή φέρονται σαν υπερασπιστές του καλού, σαν πραγματικοί ιππότες. Και ο ιπποτισμός είναι κάτι που μαγεύει τα παιδιά, κρίνοντας από το ότι οι υπερήρωες που τον ενσαρκώνουν είναι στην πρώτη θέση των προτιμήσεών τους.
Ταινίες, κινούμενα σχέδια, έντυπα, παιχνίδια, στολές μεταμφίεσης τις Απόκριες, ποικίλες ταυτίσεις που κυριαρχούν, όλα δείχνουν κάτι καίριο: Αν έθετε κάποιος στα παιδιά το ερώτημα «Τι θα έκανες αν είχες υπερδυνάμεις σαν τον Σούπερμαν, τον Frodo, την Ερμιόνη κ.λπ.;», μπορούμε να προβλέψουμε τις απαντήσεις τους: Ελάχιστα θα λέγανε «Θα έκανα κακό στους άλλους ή αθέμιτο καλό σε μένα». Αρκετά προς λίγα θα λέγανε «Θα κοίταζα να επωφεληθώ όσο καλύτερα μπορώ». Και τα πιο πολλά θα λέγανε «Θα έκανα καλό σε όλους».
Δηλαδή οι ερωτώμενοι θα εκδήλωναν τον θησαυρό του καλού που υπάρχει μέσα στον κόσμο και την ψυχή των παιδιών. Και όμως, ως παιδαγωγοί, δεν αξιοποιούμε αυτό το δυναμικό του καλού με τον πιο κατάλληλο τρόπο.
Παράδειγμα: Πόσες φορές, στο σπίτι ή στην τάξη, προκειμένου να διδάξουμε στα παιδιά την απέχθεια για τη νοσηρή απόλαυση του κακού που γεννά η εμπρόθετη άσκηση ασύμμετρης βίας στον αδύναμο (αυτό είναι το bullying), επικαλεστήκαμε τον ιπποτισμό που ενσαρκώνει ο Μπάτμαν (ο Σκοτεινός Ιππότης, όπως αποκαλείται στις ταινίες); Σε μια ομιλία μου σε δασκάλους, καθηγητές και γονείς έθεσα το ερώτημα στο ακροατήριο. Και η απάντηση ήταν... «καμιά φορά». Κι αλλού μαντεύω ότι θα είναι πάλι ίδια...
Όμως, ο κόσμος του ιπποτισμού μαγεύει τα παιδιά και τους εφήβους, που μέσα απ’ αυτόν προσπαθούν να διαμορφώσουν την ηθική τους υπόσταση. Αξιοποιώντας αυτή την αναφορά, η παιδαγωγική παρέμβαση δεν επιχειρείται με διδακτικές γενικολογίες έξωθεν και άνωθεν. Αλλά συντελείται μέσα από τη συγκεκριμένη εμπειρία της ευχαρίστησης και της αλήθειας που ήδη προσφέρει σε παιδιά και εφήβους αυτός ο μυθικός κόσμος -ο κατ' εξοχήν δικός τους κόσμος!
Επικαλούμενοι τους υπερήρωες δεν υποβάλλουμε τα παιδιά σε μεταμόσχευση εγκεφάλου φορώντας τους ένα μυαλό "τύπου μεγάλου" προκειμένου να γίνουν κάτι άλλο απ’ αυτό που είναι. Αρκούμαστε στο να τα βοηθήσουμε να αποκτήσουν επίγνωση και να εναρμονιστούν με ό,τι καλύτερο, ευγενέστατο και πανίσχυρο ήδη υπάρχει στο μυαλό -και στην καρδιά τους! Επειδή ο ιπποτισμός που ενσαρκώνουν οι υπερήρωες είναι ένα σύστημα αξιών και συμπεριφορών, ένας τρόπος με τον οποίο παιδιά και έφηβοι ταυτίζονται αυτοβούλως, με όλη την καρδιά τους.
Έτσι, λοιπόν, σημαντικότατο παιδαγωγικό έργο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μέσα από απλές παρεμβάσεις, πάνω ακριβώς στο μοτίβο του ιπποτισμού. Δηλαδή καλλιεργώντας το πολύ απλό «Καν’ το όπως ο Batman», «Καν’ το όπως η Ερμιόνη», «Καν' το όπως τα χελωνονιντζάκια» κ.τ.ό.
8. Συμπέρασμα: Σέβομαι το δικαίωμα στη φαντασία σημαίνει ότι γνωρίζω τον κόσμο των παιδιών και αξιοποιώ αυτό το υπέροχο σύμπαν ως περιβάλλον που υποστηρίζει την ψυχοδιανοητική και ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και την ηθική συγκρότηση των παιδιών. Με απλά λόγια: Κι εγώ ο μεγάλος το κάνω όπως ο Μπάτμαν: μιλώ κατευθείαν στην ψυχή, στο συναίσθημα και τη φαντασία τρέφοντας το καλό...
* Ο Νίκος Σιδέρης (www.siderman.gr) είναι ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και συγγραφέας
