Του Πέτρου Δαμιανού*
Με την ευκαιρία της 69ηςεπετείου της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, επιτρέψτε σε έναν, μη νομικό, να απευθύνει τις σκέψεις του στους μη νομομαθείς πολίτες. Για τον λόγο ότι οι νομομαθείς γνωρίζουν και οφείλουν να τοποθετηθούν...
Σκηνή 1η: Νύχτα - δρόμος - ναρκωτικά -παραβατικότητα- βία - πρωταγωνιστές ανήλικα και νέα παιδιά.
Σκηνή 2η: Καλοκαίρι 2014, Φυλακές Αυλώνα - κελί με 4 κρεβάτια και 6 κρατούμενους - ένας κοιμάται στο πάτωμα και ο άλλος περιμένει κάποιον να πάει σχολείο για να αδειάσει κρεβάτι - ένταση - εκνευρισμός - βία.
Σκηνή 3η: Σχολείο στη φυλακή - μαθητής με μώλωπα στο μάτι από χτύπημα - δάσκαλος και μαθητής συνεχίζουν το μάθημα , ο πρώτος προσποιούμενος ότι όλα πήγαν καλά την προηγούμενη νύχτα και ο δεύτερος προσποιούμενος ότι χτύπησε στο κάγκελο του κρεβατιού του.
Σκηνή 4η (μπορεί και 1η): Συνέδριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα - εμπνευσμένες ομιλίες - μπλα ... μπλα... μπλα... - δικαιώματα του παιδιού.
(Εν τω μεταξύ, στην Ελλάδα ψηφίζεται ο 22ος νόμος, μετρώντας από το 1982, για την αποσυμφόρηση του πληθυσμού των φυλακών.)
Σκηνή 5η: Καλοκαίρι 2015, Φυλακές Αυλώνα - κελί - κάθε κρατούμενος και ένα κρεβάτι - ήρεμο περιβάλλον - οι δύο διαβάζουν, ο τρίτος ακούει μουσική με τα ακουστικά του.
Σκηνή 6η: Συγκέντρωση “αγανακτισμένων” - άγριες φωνές - κινδυνεύουμε - κάποιοι αποφυλακίστηκαν νωρίτερα.
Σκηνή 7η: Σκηνικό μαύρο - στο κέντρο ένας καθρέφτης στραμμένος στη συγκέντρωση των “αγανακτισμένων” - η υποκρισία αναδύεται.
Οι παραπάνω γραμμές θα μπορούσαν να αποτελούν ένα προσχέδιο κάποιου θεατρικού έργου. Άλλωστε, από τα εφηβικά μου χρόνια προτιμούσα να διαβάζω θεατρικά έργα ανάμεσα σε όλα τα είδη της Λογοτεχνίας.
Μπορείτε να φανταστείτε τη σκηνή;
Δεκέμβριος 2014: Στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα στοιβάζονται υπερδιπλάσιοι ανήλικοι και νέοι από όσο οι κτηριακές εγκαταστάσεις του Καταστήματος μπορούν να αντέξουν. Μπορείτε να φανταστείτε τις συνθήκες που επικρατούσαν; Μπορείτε να αναλογιστείτε το πόσο εύκολα και σε πόσα επίπεδα γινόταν καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;
Περίπου τετρακόσιες ψυχές νέων σε έναν χώρο που σχεδιάστηκε για να δεχτεί εκατόν εβδομήντα.
Το ίδιο συνέβαινε παντού. Σε όλες τις φυλακές της Ελλάδας. Περίπου 2.500 με 3.000 κρατούμενοι περισσότεροι από τον αριθμό των κρεβατιών που διέθεταν τα καταστήματα κράτησης.
Με όλες τις συνέπειες που ακολουθούν τον υπερπληθυσμό: άθλιες συνθήκες υγιεινής, έλλειψη βασικών υπηρεσιών υγείας, τριώροφα κρεβάτια και στρώματα στους διαδρόμους των κελιών, διπλασιάζοντας ή τριπλασιάζοντας τον πληθυσμό ενός κελιού, χωρίς να αυξάνονται τα τετραγωνικά που αναλογούν σε κάθε κρατούμενο, κίνδυνος για την ασφάλεια των κρατουμένων και του προσωπικού, διαφθορά, βία, έλλειψη προσωπικού όλων των ειδικοτήτων, έλλειψη και δυσκολίες εφαρμογής προγραμμάτων κοινωνικοποίησης, επανένταξης, εκπαίδευσης και τόσα άλλα...
Αποτέλεσμα: δεκάδες επιβαρυντικές εκθέσεις ευρωπαϊκών και διεθνών οργάνων, εθνικών οργανισμών, ανεξάρτητων αρχών, ενώ μελανό σημείο ήταν και η δημόσια δήλωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας, της γνωστής CPT, εις βάρος της χώρας μας το 2011. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει εκδώσει 18 καταδικαστικές αποφάσεις για παραβιάσεις δικαιωμάτων την περίοδο 2008-2013, για τις οποίες έχει καταλογίσει ποσά ύψους 1.646.017 ευρώ, πλέον τόκων, εις βάρος του Ελληνικού Δημοσίου.
Φυσικά, το οικονομικό, η τιμή και η αξιοπρέπεια της χώρας μας είναι μέρος του προβλήματος. Γιατί το ουσιαστικό πρόβλημα είναι η ίδια η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Γιατί τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν έχουν χρώμα, ούτε κόμμα. Οφείλουν να τα υπερασπίζονται όσοι πολίτες αισθάνονται άνθρωποι.
Αυτή, πολύ συνοπτικά και όχι πλήρως, ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στις ελληνικές φυλακές τον Ιανουάριο του 2015, στην οποία η τότε νέα κυβέρνηση κλήθηκε να δώσει λύση. Έτσι, τον Απρίλιο του 2015 ψηφίστηκε στη Βουλή ο Νόμος 4322 “Για την κατάργηση των φυλακών τύπου Γ και άλλες διατάξεις” .
Στις άλλες διατάξεις περιλαμβάνονται, εκτός των άλλων, η μη φυλάκιση ανηλίκων κάτω των 18 ετών (εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων) καθώς και διατάξεις για την αποσυμφόρηση των φυλακών.
Ήταν η πρώτη φορά που νομοσχέδιο με αποσυμφορητικές ρυθμίσεις (έχοντας ή όχι ημερομηνία λήξης) απασχολούσε τη Βουλή; Φυσικά και όχι. Ο Νόμος 4322/15 ήταν, αν έχω μετρήσει σωστά από τα στοιχεία που άντλησα, ο 22ος νόμος που κατατέθηκε στη Βουλή, μετρώντας από το 1982, από τότε δηλαδή που ο πληθυσμός των φυλακών άρχισε να αυξάνεται ανησυχητικά [ιστορικά, ο πρώτος νόμος για την αποσυμφόρηση των φυλακών κατατέθηκε πριν από 116, το 1911 (κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου με υπουργό Δικαιοσύνης τον Ν. Δημητρακόπουλο), ο οποίος στην εισηγητική του έκθεση αναφέρει ότι οι συνθήκες που επικρατούσαν ήταν “απάνθρωπες” (!!!)].
Το πρόβλημα του υπερπληθυσμού έχει απασχολήσει όλες σχεδόν τις κυβερνήσεις εδώ και 35 χρόνια, οι οποίες προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν.
Ενδεικτικά: 1) Νόμοι που μειώνουν την πραγματική έκτιση της στερητικής της ελευθερίας ποινής στο στάδιο της επιμέτρησης της ποινής: Ν. 1240/1982, Ν. 1419/1984, Ν. 1941/1991, Ν. 2207/1994, Ν. 2408/1996, Ν. 2721/1999, Ν. 3811/2009, Ν. 3904/2010, Ν. 3994/2011, Ν. 4093/2012.
2) Νόμοι που μειώνουν τη διάρκεια παραμονής στη φυλακή: Ν. 2172/1993, Ν. 2207/1994, Ν. 2408/1996, Ν. 3189/2003, Ν. 3346/2005, Ν. 3727/2008, Ν. 3772/2009, Ν. 3904/2010, Ν. 4055/2012, Ν. 4242/2012, Ν. 4274/2014, Ν. 4322/2015.
3) Έκτακτες ρυθμίσεις που οδηγούν στην αποφυλάκιση μόνο με τη συμπλήρωση ελάχιστου (μειωμένου) χρόνου έκτισης της ποινής. Από το 2005 και μετά, οι νόμοι της περίπτωσης 2 χαρακτηρίζονται ως έκτακτοι αποσυμφορητικοί νόμοι, τους οποίους υπογράφουν οι αντίστοιχοι αξιότιμοι και αξιόλογοι υπουργοί Δικαιοσύνης, όπως: Παπαληγούρας (Ν. 3346/05), Χατζηγάκης (Ν. 3727/08), Δένδιας (Ν. 3772/09), Καστανίδης (Ν. 3811/09 και Ν. 3904/10), Παπαϊωάννου (Ν. 4043/12), Αθανασίου (Ν. 4274/14), Παρασκευόπουλος (Ν. 4322/15 Και Ν.4411/16), Κοντονής (Ν. 4498/17).
Θα αναρωτηθεί κανείς, γιατί τόσοι νόμοι; Και γιατί τόσοι έκτακτοι νόμοι από το 2005 και μετά; Αν μάλιστα διαθέσετε λίγο χρόνο και μελετήσετε τους νόμους που μόλις (περ. 3) παρέθεσα, θα διαπιστώσετε ότι όσο περνούν τα χρόνια γίνονται όλο και πιο τολμηροί. Η απάντηση είναι απλή. Ο υψηλός πληθυσμός παρέμενε. Που σημαίνει ότι η όποια προσπάθεια ήταν ανεπιτυχής ή, στην καλύτερη περίπτωση, όταν η ισχύς του νόμου έληγε, ο πληθυσμός ανέβαινε ξανά και χρειαζόταν ένας νέος νόμος, έκτακτος πάλι, μέχρι να “δούμε τι θα κάνουμε”.
Είναι φανερό ότι χρειάζονταν, εκτός από τις έκτακτες νομοθετικές ρυθμίσεις, και άλλες παρεμβάσεις, κάτι που μέχρι το 2014 δεν είχε τολμήσει κανείς. Οι νομομαθείς -στους οποίους δεν απευθύνεται αυτό το κείμενο, όπως έχω ήδη αναφέρει- το γνωρίζουν.
Χρειάζεται αναμόρφωση και εκσυγχρονισμός του Ποινικού Κώδικα, με ουσιαστικές παρεμβάσεις στο επίπεδο των ποινών. Ήδη, η επιτροπή που έχει συσταθεί το 2015 και εξετάζει την αναμόρφωσή του, απ' ότι μαθαίνουμε, βρίσκεται προς το τέλος των εργασιών της.
Χρειάζονται όραμα, στόχοι και συνεργασία με τους δικαστικούς και εισαγγελικούς λειτουργούς, όπως αναφέρει ο “Στρατηγικός Σχεδιασμός για το Σωφρονιστικό Σύστημα 2017-2019” της Γενικής Γραμματείας Αντεγκληματικής Πολιτικής του υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Χρειάζονται δηλαδή όλα εκείνα τα μέτρα που θα επιτρέψουν τη λήξη των συναγερμών. Μέχρι τότε όμως; Θα επιτρέψουμε να λειτουργούν στη χώρα μας “αποθήκες ψυχών”; Θα απαντήσουμε στο ερώτημα αν θέλουμε “εκδικητικό” ή “ανθρωπιστικό” σύστημα Ποινικής Δικαιοσύνης;
Και επειδή προβλέπω τι θα απαντήσουν οι περισσότεροι από εμάς, ξορκίζοντας στο “πυρ το εξώτερον” το “εκδικητικό” σύστημα (άλλωστε, το ίδιο κάνουν και οι νόμοι της χώρας), προσέξτε μη δούμε στον καθρέφτη της υποκρισίας το πρόσωπό μας όταν συγχρόνως υποστηρίζουμε την κατάργηση των τελευταίων αποσυμφορητικών νόμων.
Γιατί πώς αλλιώς θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, παρά με τη λέξη “ υποκρισία”, όταν στο μυαλό και στη σκέψη μας υπάρχουν και τα δύο.
Πώς θα μπορούσαμε -πολιτεία και κοινωνία- να παρέμβουμε, δημιουργώντας προϋποθέσεις για την κατάκτηση των υπόλοιπων ανθρωπίνων δικαιωμάτων στους κρατούμενους, όπως αυτά της γνώσης, της εκπαίδευσης για όλους, της επαγγελματικής αποκατάστασης κ.λπ. όταν δεν είμαστε σε θέση να προσφέρουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα της ασφάλειας, του σεβασμού της ανθρώπινης υπόστασης, της υγείας, της αξιοπρεπούς διαβίωσης, η έλλειψη των οποίων δημιουργεί άγριες και πρωτόγονες καταστάσεις όχι μόνο στη φυλακή, αλλά σε οποιοδήποτε χώρο όπου συγχρωτίζονται κοινωνικές ομάδες.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να αναζητήσω θεατρικό συγγραφέα να συμπληρώσει με διαλόγους τις σκηνές που παρέθεσα στην αρχή του κειμένου, κάνοντας μια ευχή: Ο καθρέφτης της υποκρισίας της 7ης σκηνής, όσο παίζεται το έργο, μέρα με τη μέρα, να απεικονίζει όλο και λιγότερους αγανακτισμένους συμπολίτες μας από την 6η σκηνή...
* Διευθυντής Γυμνασίου - Λυκείου στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα, μέλος του Δ.Σ του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, μέλος του Δ.Σ της ΕΠΑΝΟΔΟΥ, μέλος του Δ.Σ. του ΚΕΘΕΑ, εντεταλμένος περιφερειακός σύμβουλος Αττικής στην Κοινωνική Μέριμνα, πρόεδρος της Επιτροπής Κοινωνικής Υποστήριξης της Περιφέρειας Αττικής για την κοινωνική επανένταξη των αποφυλακιζομένων.
