Της Μπεάτα Ζουλκιέβιτς
Εκεί όπου γίνεται λόγος για την υπόθεση των παιδιών, δεν μπορούμε να μην αναφερόμαστε σήμερα στις ιδέες και στο έργο του Γιάνους Κόρτσακ, αναμφισβήτητου πρόδρομου της υπεράσπισης των δικαιωμάτων του παιδιού.
Ο Πολωνοεβραίος παιδίατρος, παιδαγωγός, συγγραφέας, δημοσιογράφος και κοινωνικός ακτιβιστής, ο Γιάνους Κόρτσακ, ήταν αυθεντικός πρόδρομος εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών με στόχο τη θεμελίωση των δικαιωμάτων του παιδιού, ήταν πρόδρομος εκείνης της επαναστατικής αντίληψης η οποία με πάθος διεκδικούσε την υποκειμενικότητα του παιδιού.
Ο γερο-δόκτωρ (χρησιμοποιώ εδώ το πιο δημοφιλές παρατσούκλι του Γιάνους Κόρτσακ, που έδειχνε ταυτοχρόνως τόσο την αγάπη όσο και τον σεβασμό προς το πρόσωπό του) ήταν μια εξαιρετική προσωπικότητα, με πολλές ιδιότητες και με πλούσια σε έργο ζωή. Μια ζωή που τελείωσε πρόωρα και τραγικά στην εποχή του Ολοκαυτώματος, όταν ο Κόρτσακ, πιστός μέχρι τέλους στις αρχές του, συνόδευσε τα παιδιά που είχε υπό τη φροντίδα του στα κρεματόρια του ναζιστικού στρατοπέδου Τρεμπλίνκα.
Όλη του τη ζωή, μέχρι το τραγικό της τέλος στον θάλαμο αερίων, ο Γιάνους Κόρτσακ αγωνιζόταν να δημιουργήσει γερές κοινωνικές και νομικές βάσεις για τον σεβασμό και την τήρηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Η περίφημη φράση του «Δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι», που συμπυκνώνει και αποτυπώνει το εξαιρετικό του έργο, δεν είναι μόνο ένα «θεώρημα» ότι τα παιδιά είναι πρόσωπα και πολίτες με πλήρη δικαιώματα, είναι επίσης ένα υψηλής σημασίας ζήτημα που ακόμα και σήμερα δεν πρέπει να σταματήσει να απασχολεί την κοινωνική γνώμη.
Η υπόθεση των παιδιών απασχολούσε τον Κόρτσακ από πολύ νωρίς, ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια. Ως πρωτοετής φοιτητής ακόμα, το 1899, σε ένα άρθρο του με τίτλο «Η ανάπτυξη της ιδέας της αγάπης του πλησίον στον 19 αιώνα» σημείωνε: «Τα ονόματα των Πεσταλότσι, Φρέμπελ και Σπένσερ δεν λάμπουν με λιγότερο φως από τα ονόματα των μεγαλύτερων εφευρετών του 19ου αιώνα. Αυτοί ανακάλυψαν κάτι περισσότερο από τις άγνωστες δυνάμεις της φύσης, αυτοί ανακάλυψαν το άγνωστο μισό της ανθρωπότητας: τα παιδιά». Και η υπόθεση των παιδιών έγινε υπόθεση της ζωής του…
Το 1926, η μεγάλη Πολωνή συγγραφέας Μάρια Ντομπρόφσκα είχε γράψει πως ο Κόρτσακ «φωνάζει για τα δικαιώματα του παιδιού όπως η Γαλλική Επανάσταση φωνάζει για τα δικαιώματα του ανθρώπου». Τον φαντάζομαι να της απαντά με αυτή την προαναφερθείσα περίφημη φράση του: «Δεν είναι παιδιά, είναι άνθρωποι· αλλά με άλλη κλίμακα αντιλήψεων, άλλο πλούτο εμπειριών, άλλες κλίσεις, άλλα παιχνίδια των αισθήσεων. Θυμήσου πως εμείς δεν τα γνωρίζουμε» (στο Jak Kochać Dziecko, “Πώς να αγαπάς το παιδί”).
Οι φιλοδοξίες του Κόρτσακ υπερέβαιναν τις συνήθεις στις αρχές του 20ού αιώνα δράσεις για την προστασία των παιδιών. Ο γερο-δόκτωρ είχε κριτική στάση και ανοιχτά διαμαρτυρόταν για τον «φιλανθρωπικό» χαρακτήρα της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Παιδιού (γνωστής και ως Διακήρυξη της Γενεύης), η οποία υιοθετήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 1924 από την Κοινωνία των Εθνών. «Οι νομοθέτες της Γενεύης έχουν μπερδέψει τις υποχρεώσεις με τα δικαιώματα, ο τόνος της διακήρυξης δείχνει την πειθώ, όχι τη διεκδίκηση: έκκληση στην καλή θέληση, παράκληση για ευμένεια», έγραφε στο δοκίμιό του “Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό” (Μεταίχμιο, 2017, μτφ: Μπεάτα Ζουλκιέβιτς).
Οι φωνές του πρωτοπόρου παιδαγωγού Γιάνους Κόρτσακ (κατά κόσμο και ως συγγραφικό ψευδώνυμο, διότι το πραγματικό του όνομα ήταν Χένρικ Γκόλντσμιτ) για τα δικαιώματα του παιδιού ήταν γνωστές στη μεσοπολεμική Πολωνία. Ο ίδιος ήταν γνωστός και δημοφιλής ως γιατρός, ως δημοσιογράφος και ως συγγραφέας και εν τέλει ως παιδαγωγός που στην καθημερινή του πρακτική εφαρμόζει τις πρωτοποριακές ιδέες του για την εκπαίδευση των παιδιών. Γνωστό ήταν το έργο του στα δύο ορφανοτροφεία που συνδημιούργησε, το «Dom Sierot» (Το Σπίτι των Ορφανών) και το «Nasz Dom» (Το Σπίτι Μας). Ακριβώς εκεί εφαρμοζόταν το πρωτοπόρο εκπαιδευτικό πρόγραμμά του, στο οποίο χρησιμοποιήθηκαν καινοτόμες μέθοδοι διδασκαλίας, βασιζόμενες στην ιδέα μιας αυτοδιοικούμενης κοινότητας. Μιας κοινότητας με δικά της όργανα, όπως το περίφημο παιδικό δικαστήριο ή ακόμα και ολόκληρο παιδικό κοινοβούλιο.
Τις ιδέες του για την εκπαίδευση των μικρών ανθρώπων, o Κόρτσακ, ο οποίος έχει συγγράψει περισσότερα από είκοσι βιβλία (λογοτεχνία για τα παιδιά και παιδαγωγικά έργα) και πάνω από 1.400 άλλα κείμενα δημοσιευμένα σε εφημερίδες και περιοδικά, τις έχει καταθέσει σε πολλά από τα συγγράμματά του. Δύο από αυτά έχουν όμως ειδικό βάρος. Είναι δύο δοκίμια που αποτελούν το παιδαγωγικό μανιφέστο, το credo του. Δύο αληθινές φωνές -«κραυγές»- για το δικαίωμα του παιδιού στην αγάπη και στον σεβασμό.
Το ένα από αυτά, το “Πώς να αγαπάς το παιδί”, αφορά περισσότερο θέματα πρακτικής. Το άλλο, η δεύτερη «κραυγή» του Κόρτσακ, “Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό”, αναδεικνύει αξίες. Με αυτά τα θεμελιώδη κείμενά του, σχεδόν έναν αιώνα πριν, ένας γιατρός και εκπαιδευτικός με ποικίλη πρακτική εμπειρία, αλλά και συγγραφέας και στοχαστής με βαθιά σκέψη και όραμα, απαιτούσε από τον κόσμο τον σεβασμό και την τήρηση των δικαιωμάτων του παιδιού. Κάτι που σήμερα φαίνεται αυτονόητο, κι όμως αξίζει να προσέξουμε τι ακριβώς ζητούσε ο Κόρτσακ και τι απ’ αυτά που αυτός ζητούσε εκπληρώνουν πραγματικά οι σημερινές κοινωνίες.
Αξιοσημείωτο είναι ότι ήδη το 1918, στο πρώτο μέρος της τετραλογίας “Πώς να αγαπάς το παιδί”, το οποίο με τίτλο “Πώς να αγαπάς τα παιδιά - Το παιδί στην οικογένεια” (Jak Kochać Dzieci - Dziecko W Rodzinie), που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1918, με έτος έκδοσης 1919, ο Κόρτσακ έκανε την περίφημη έκκλησή του: «Καλώ για μια magna charta libertatis για τα δικαιώματα του παιδιού». Έπρεπε όμως να περάσουν εβδομήντα ολόκληρα χρόνια… για να μπορέσουν αυτές οι ιδέες του Κόρτσακ να ενταχτούν σε μια νομικά δεσμευτική συνθήκη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, δηλαδή στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού.
Τελικά, οι «φωνές» του Κόρτσακ για τα δικαιώματα του παιδιού και οι πρακτικές μέθοδοι διαπαιδαγώγησης που πρωτοποριακά εφάρμοζε επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τις μεταπολεμικές νομοθετικές πρωτοβουλίες οι οποίες αποκρυσταλλώθηκαν στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, υιοθετημένη στις 20 Νοεμβρίου 1989 στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ (στην Ελλάδα έγινε νόμος με αυξημένη ισχύ το 1992, Ν. 2101/92). Και ο Κόρτσακ, ο οποίος πίστευε ότι «μεταρρύθμιση του κόσμου σημαίνει μεταρρύθμιση της εκπαίδευσης», έχει γίνει πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς για πολλούς σύγχρονους εκπαιδευτικούς επίσης.
Το επιστημονικό εργαστήριο του Μουσείου της Βαρσοβίας, αφιερωμένο στη συλλογή και την έρευνα του έργου του Γιάνους Κορτσακ, Κέντρο Τεκμηρίωσης και Έρευνας «Korczakianum», έχει καταγράψει μια λίστα, έναν ιδιότυπο «χάρτη», των δικαιωμάτων του παιδιού όπως τα ανέδειξε ο γερο-δόκτωρ. Την ανοίγει χαρακτηριστικά ένα απόσπασμα από την εισαγωγή του Ετησίου Απολογισμού του Συλλόγου «Βοήθεια στα Ορφανά» (1927), του οποίου ο Κόρτσακ ήταν μέλος (αυτό μάλιστα χρηματοδοτούσε το ορφανοτροφείο Dom Sierot που ο Κόρτσακ διεύθυνε για τριάντα συναπτά έτη). Διαβάζουμε εκεί: «Η ανάπτυξη είναι μόχθος, δουλειά καθώς και πρώτη υποχρέωση και πρώτο δικαίωμα του παιδιού». Το παιδί ως άνθρωπος που αναπτύσσεται - αυτή είναι η κεντρική ιδέα του Κόρτσακ.
Σ’ αυτόν τον ιδιότυπο «χάρτη των δικαιωμάτων του παιδιού κατά τον Κόρτσακ» βρίσκονται δικαιώματα που καταγράφηκαν στα προαναφερθέντα δοκίμια- μανιφέστα. Πρώτο αναφέρεται αυτό που ακόμη και σήμερα μας βάζει σε σκέψεις και προβληματισμούς, που σοκάρει με την οξύτητα της διατύπωσής του και το οποίο τοποθετείται από τον ίδιο τον Κόρτσακ ακριβώς στην πρώτη θέση: το δικαίωμα του παιδιού στον θάνατο. «Με τον φόβο ο θάνατος να μη μας αρπάξει το παιδί, το αρπάζουμε εμείς από τη ζωή· μη θέλοντας να πεθάνει, δεν το αφήνουμε να ζήσει. […] Και ολόκληρη τρομερή μηχανή δουλεύει επί πολλά χρόνια για να τσακίσει τη βούληση, να μαλακώσει την ενέργεια, να κάψει τη δύναμη του παιδιού…», διαβάζουμε στην πρώτη έκδοση του “Πώς να αγαπάς το παιδί” (1919).
Στο ίδιο κείμενο, ο Κόρτσακ εμβαθύνει επίσης στα άλλα δύο βασικά κατ’ αυτόν δικαιώματα του παιδιού: το δικαίωμα του παιδιού να ζει το παρόν του και το δικαίωμά του να είναι αυτό που είναι.
Στη δεύτερη έκδοση του “Πώς να αγαπάς το παιδί” (ολόκληρης της τετραλογίας δηλαδή, 1929), ο γερο-δόκτωρ προσθέτει ακόμα και το δικαίωμα του παιδιού να εκφράζει τις σκέψεις του και να παίρνει ενεργά μέρος στις κρίσεις και τις αποφάσεις που εμείς λαμβάνουμε γι’ αυτό.
Από το δοκίμιο για την «παιδαγωγική αγάπη», όπως αποκαλείται το “Πώς να αγαπάς το παιδί”, καταγράφω εδώ ακόμα ένα απόσπασμα, μια επαναστατική παρατήρηση, η οποία μάλλον διαχρονικά αξίζει συζήτηση: «[…] είναι ευτύχημα για την ανθρωπότητα το ότι δεν μπορούμε να αναγκάζουμε τα παιδιά να υποκύπτουν στις εκπαιδευτικές επιρροές και τις διδακτικές απόπειρες εναντίον του κοινού τους νου και της κοινής ανθρώπινης βούλησής τους».
Στη δεύτερη «κραυγή» του Κόρτσακ για τα δικαιώματα του παιδιού, δηλαδή στο δοκίμιο “Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό”, συναντάμε την έκκλησή του για τον σεβασμό του κόσμου των ενηλίκων στην άγνοια του παιδιού: «Το παιδί είναι ένας ξένος - δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα, δεν ξέρει τους δρόμους, δεν ξέρει τους νόμους, ούτε και τα έθιμα» εξηγεί.
Στο κείμενο αυτό ο Κόρτσακ καλεί επίσης για δικαιώματα όπως ο σεβασμός στην προσπάθεια του παιδιού να αποκτά γνώσεις, ο σεβασμός στις αποτυχίες και στα δάκρυα του παιδιού, καθώς και ο σεβασμός στην ιδιοκτησία του παιδιού και στον προϋπολογισμό του. Απαιτεί επίσης τον σεβασμό στο μυστήριο και στις διακυμάνσεις του επίπονου μόχθου της ανάπτυξής του παιδιού. «Υπάρχουν περίοδοι άνοιξης διπλά επιταχυνόμενης ανάπτυξης και περίοδοι φθινόπωρου νηνεμίας. Ο σκελετός αναπτύσσεται, η καρδιά δεν προλαβαίνει. Εδώ έλλειψη, εκεί περίσσευμα» περιγράφει χαρακτηριστικά.
Στη συνέχεια, μιλάει εκ νέου για τον σεβασμό στο σήμερα του παιδιού, δηλαδή στην παρούσα στιγμή του και στην κάθε μέρα που το παιδί περνά: «Πώς θα ξέρει να ζει αύριο εάν σήμερα δεν του επιτρέπουμε να ζει μια ευσυνείδητη, υπεύθυνη ζωή;» αναρωτιέται. Τέλος, επαναλαμβάνει την έκκλησή του στον σεβασμό των μεγάλων στο δικαίωμα του παιδιού να είναι αυτό που είναι.
Για τα δικαιώματα του παιδιού ο Κόρτσακ μιλούσε επίσης στις διαλέξεις του με τίτλο «Τα δικαιώματα του παιδιού ως ατόμου» (“Prawa dziecka, jako jednostki”). Δεν έχουν διατηρηθεί τα πρωτότυπα κείμενα αυτών των διαλέξεων, είναι όμως γνωστές οι περιλήψεις και οι εισαγωγικές τους σημειώσεις. Έτσι, γνωρίζουμε ότι στις διαλέξεις αυτές γινόταν λόγος για το δικαίωμα του παιδιού να έχει ευνοϊκές συνθήκες για να μεγαλώνει και να αναπτύσσεται, να αποκτά ελεύθερα γνώσεις, στην προσπάθεια αυτοβελτίωσής του, στην πλήρη ιθαγένεια στον δικό του κόσμο, στην αναγνώριση της απειρίας του και των αδυναμιών του, στη χαρά και στην ψυχαγωγία του, καθώς και στον εκδημοκρατισμό της εκπαίδευσής του.
Όλα αυτά τα δικαιώματα για τα οποία μιλούσε ο Κόρτσακ επηρέασαν και ουσιαστικά μετατόπισαν τη μέχρι τότε κοινή αντίληψη για το παιδί ως ένα εύθραυστο ον που χρειάζεται την προστασία μας, στο να το αντιλαμβανόμαστε ως ένα αξιοπρεπές ον, ως πρόσωπο, άτομο με δικά του αυτόνομα δικαιώματα. Και αυτή σήμερα είναι ίσως και πιο σπουδαία κληρονομιά και επίτευγμα του γερο-δόκτορα, του Γιάνους Κόρτσακ.
