Των Ειρήνης Βαλληνδρά, Βασιλικής Λέκκα, Μαρίνας Νάκη*
Έχοντας φτάσει η στιγμή που πρέπει να παρουσιάσουμε μια εργασία, στην οποία καλούμαστε να τοποθετηθούμε σε σχέση με τις γνώσεις και τις εμπειρίες που λάβαμε από τη σχολή τα προηγούμενα χρόνια, ήρθαμε στη θέση να εκφράσουμε τις δικές μας προτιμήσεις, αξίες και ανησυχίες αλλά και τη δική μας αισθητική πάνω στο τομέα των σπουδών μας. Η διπλωματική μας εργασία στο Τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου της Αθήνας στάθηκε λοιπόν η αφορμή να γνωρίσουμε τα παιδιά του 35ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών και να εξερευνήσουμε μαζί τους το σχολείο και τις δραστηριότητές τους. Σε αυτό το σημείο αναρωτιέται κανείς τι ρόλο μπορεί να διαδραματίσει ένας φοιτητής της Αρχιτεκτονικής επεμβαίνοντας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του σχολείου, οργανώνοντας διάφορες δραστηριότητες με τα παιδιά και τι ρόλο μπορεί να παίζουν τα παιδιά σε μια διπλωματική εργασία Αρχιτεκτονικής.
Η ανάγκη μας να έρθουμε σε επαφή με τα παιδιά, να επικοινωνήσουμε μαζί τους τις γνώσεις μας, αλλά κυρίως να αντλήσουμε γνώση και εμπειρία από αυτά γεννήθηκε από τον τρόπο που εμείς αντιλαμβανόμαστε την Αρχιτεκτονική, ως ένα επάγγελμα συνεργασίας, συμμετοχής, που οφείλει πάνω απ’ όλα να προσφέρει στην κοινωνία (δηλαδή στους χρήστες) και για να το κάνει αυτό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, χρειάζεται τη συμμετοχή τους.
Όμως γιατί επιλέγουμε σαν χρήστες τα παιδιά; Όσο η ερώτηση αυτή αφορά εμάς, διότι αυτοί οι μικροί άνθρωποι έχουν το κλειδί της φαντασίας, ξέρουν τα μυστικά της συνεργασίας και της ουσιαστικής επικοινωνίας και αγνοούν λέξεις όπως ανταγωνιστικότητα και ματαιοδοξία - που τυχαίνει να συναντάμε συχνά στο επάγγελμα του αρχιτέκτονα και γενικότερα στις κοινωνικές και επαγγελματικές μας σχέσεις. Όσο αφορά τα παιδιά, γιατί φαίνεται να είναι μία από τις ομάδες χρηστών που αγνοούμε σχεδόν πάντοτε στον σχεδιασμό του δημόσιου χώρου, δημιουργώντας χώρους με γνώμονα κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, τους ενήλικες.
Επιλέγοντας, έτσι, ως θέμα τον συμμετοχικό σχεδιασμό και διαλέγοντας ως χρήστες- συμμετέχοντες τα παιδιά, αναζητήσαμε ένα σχολείο για να πραγματοποιήσουμε μια σειρά εργαστηρίων συμμετοχικού σχεδιασμού. Επιλέξαμε το σχολείο ως χώρο της δράσης μας γιατί, πέραν της ευκολίας διαχωρισμού των παιδιών σε ηλικίες και τη συμμετοχή πολλών παιδιών σε κάθε δράση αλλά και την τοποθέτηση των δράσεων σε μια διδακτική ώρα του προγράμματος, θεωρήσαμε πως τα εργαστήρια συμμετοχής προσέφεραν στα παιδιά διάφορες εκπαιδευτικές διαδικασίες που εκλείπουν από το κλασικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα, όπως η συμμετοχή του παιδιού σαν ενεργό και αναγκαίο μέλος μιας διαδικασίας και το παιχνίδι σαν μέσο μάθησης και επικοινωνίας. Συνεπώς, δίνοντας στα παιδιά την ευκαιρία να δράσουν ελεύθερα, καταργώντας τη σχέση διδάσκοντα - μαθητευόμενου, αποκτούν εμπειρίες χρήσιμες για να χτίσουν τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά τους τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.
Το 35o Δημοτικό Sχολείο στα Εξάρχεια...
Όσον αφορά την περιοχή ενδιαφέροντος, τα Εξάρχεια, είναι μια γειτονιά της Αθήνας με έντονη κοινωνική και πολιτική ζωή, γεμάτη συλλογικές και ατομικές μνήμες. Πέραν του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού ενδιαφέροντος, είναι ένας ζωντανός πυρήνας δράσεων, ο οποίος θεωρήσαμε πως θα ήταν ο πλέον κατάλληλος για να εμπνεύσει το όραμά μας και να φιλοξενήσει τις δράσεις μας. Άλλωστε, η περιοχή των Εξαρχείων έχει συγκεντρώσει ανά καιρούς διάφορους πόλους πειραματισμού που βασίζονται σε πρότυπα ελευθεριακής παιδείας.
Κάπως έτσι φτάσαμε στο 35ο Δημοτικό της οδού Κωλέττη και απευθυνθήκαμε στον διευθυντή του , ο οποίος μας υποδέχτηκε θερμά και μας εμπιστεύτηκε τα παιδιά, δίνοντάς μας μία ώρα την εβδομάδα για κάθε τάξη, σε συνεννόηση με τους δασκάλους.
Πραγματοποιήθηκαν τέσσερα εργαστήρια με κοινές δραστηριότητες για όλες τις τάξεις. Με στόχο να δώσουμε μια ηχηρή φωνή στα παιδιά, προσπαθήσαμε να οργανώσουμε μια σειρά από δραστηριότητες που να περιλαμβάνουν όσο το δυνατόν περισσότερους τρόπους έκφρασης - ζωγραφική, κολάζ, κατασκευές, ξενάγηση-χαρτογράφηση του σχολείου, παρουσιάσεις, ψηφοφορία, παιχνίδι, συζήτηση σε κύκλο-, έτσι ώστε να δώσουμε την ευκαιρία στο καθένα να εκφραστεί με τον δικό του τρόπο.
Η μεθοδολογία που ακολουθήσαμε...
Μέσα από τη μελέτη μας πάνω σε άλλα παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού σε σχολεία, τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στον ελλαδικό χώρο, επιλέξαμε και προσαρμόσαμε κάποιες υπάρχουσες μεθόδους στα εργαστήρια που πραγματοποιήθηκαν στο 35ο Δημοτικό Σχολείο. Με βάση τους στόχους μας, συνθέσαμε εργαστήρια με δομικά στοιχεία τη διαδραστικότητα, τη συμμετοχή και τη χειροτεχνική εργασία, ώστε να κεντρίσουμε όσο τον δυνατόν περισσότερο το ενδιαφέρον των παιδιών.
Έτσι, ο πρώτος κύκλος εργαστηρίων βασίστηκε στο γνωστό παιχνίδι συμμετοχής “ketso play”, με δικές μας προσωπικές τροποποιήσεις. Πάνω σε μια χάρτινη βάση με κεντρικό κορμό “Το Σχολείο μας”, χτίσαμε μαζί με τα παιδιά δύο λουλούδια θετικών και αρνητικών εντυπώσεων, τα οποία αφορούσαν την εκπαιδευτική διαδικασία και τους σχολικούς χώρους. Δίνοντάς τους πράσινα και κόκκινα φύλλα αντίστοιχα, συμπληρώσαμε τα λουλούδια “Μου αρέσει” και “Δεν μου αρέσει”, συνδεόμενα με τον βασικό κορμό. Τέλος, με την πολύτιμη βοήθεια του “μολυβιού του αρχιτέκτονα” -ένα τεράστιο χρωματιστό μολύβι-, δώσαμε την ευκαιρία σε όλα τα παιδιά να μιλήσουν κυκλικά και ισότιμα πάνω σε αυτά που συμπλήρωσαν, αποφεύγοντας τον κίνδυνο να μιλήσουν μονομερώς και επανειλημμένα συγκεκριμένα παιδιά.
Στον δεύτερο κύκλο εργαστηρίων χρησιμοποιήθηκε ως βασικό εργαλείο μια κάτοψη-αποτύπωση των σχολικών χώρων (αίθουσες, βεστιάριο, διάδρομοι, αυλή, τουαλέτες), η οποία ποιοτικά θύμιζε βάση επιτραπέζιου παιχνιδιού. Στη βάση αυτή, με τη βοήθειά μας τα παιδιά κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους σε πιο συγκεκριμένα σημεία, σχολιάζοντας χωρικές ποιότητες με βάση τον βιωματικό παράγοντα. Στο τελικό αποτέλεσμα συγκεντρώθηκαν ποικίλες εντυπώσεις, συνθέτοντας ένα χωρικό ψυχογεωγράφημα.
Στον τρίτο κύκλο εργαστηρίων, με εργαλεία μας αυτή τη φορά διάφορα χειροτεχνικά υλικά (χαρτικά, πλαστελίνες, ξυλάκια, καλαμάκια κ.ά.), τα παιδιά κατασκεύασαν την αγαπημένη τους δραστηριότητα. Πάνω σε μια χάρτινη βάση, μας αφηγήθηκαν με μπόλικη φαντασία αυτό που τους αρέσει περισσότερο να κάνουν, χωρίς αυτό απαραίτητα να περιορίζεται στα στενά σχολικά όρια. Τα παιδιά αφέθηκαν ελεύθερα και δημιούργησαν μικρά, αλλά πολύτιμα έργα τέχνης.
Στον τελευταίο κύκλο εργαστηρίων, αρχικά πραγματοποιήσαμε μια μικρή ψηφιακή παρουσίαση με θέμα διάφορες πρότυπες δραστηριότητες (όπως τρέχω, πηδάω, σκαρφαλώνω, γλιστράω κ.ά.). Η κάθε δραστηριότητα συνοδευόταν από ενδεικτικές φωτογραφίες προκειμένου να γίνουν περισσότερο αντιληπτές στα παιδιά. Παράλληλα με την παρουσίαση, αφουγκραστήκαμε τις αντιδράσεις των παιδιών και κάναμε μια προπαρασκευαστική κουβέντα πάνω σε αυτά που είδαν - τι τους άρεσε, ποια δραστηριότητα τους είναι οικεία στο σχολικό περιβάλλον, τι θα ήθελαν να προστεθεί στο καθημερινό τους παιχνίδι. Η διαδικασία ολοκληρώθηκε με την ψηφοφορία-αξιολόγηση των δραστηριοτήτων, δίνοντας στα παιδιά τέσσερις διαφορετικές ψήφους (πολύ καλό, καλό, μέτριο, κακό). Ρίχνοντας ψήφους αξιολόγησης σε χάρτινα κουτάκια (κάθε κουτάκι αντιστοιχούσε σε μια δραστηριότητα), παράχθηκε μια συνολική αποτίμηση για το ποιες δραστηριότητες προτιμούνται περισσότερο και ποιες λιγότερο.
Από την εμπειρία μας...
Σαν μία πρώτη εκτίμηση, η συμμετοχή και το ενδιαφέρον από τη μεριά των παιδιών ήταν μεγάλα ακόμα και σε τμήματα όπου η συντριπτική πλειονότητα των παιδιών δεν μιλούσε ελληνικά ή αγγλικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι το γλωσσικό εμπόδιο ξεπεράστηκε χάριν της αλληλοβοήθειας των παιδιών που μετέφραζαν όλη τη διαδικασία στους συμμαθητές τους. Τα περισσότερα παιδιά εξέφρασαν με σαφήνεια την προσωπική τους άποψη και βοήθησαν τους συμμαθητές τους να εκφραστούν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις δραστηριότητες έδειξαν οι μαθητές των μεσαίων τάξεων, ενώ στις κατασκευές οι μικρότερες τάξεις επέδειξαν μια πρωτοφανή έκρηξη δημιουργικότητας, με ευφάνταστες δημιουργίες και πρωτότυπες ιδέες.
Η πρώτη δραστηριότητα υπήρξε κάπως αναγνωριστική, με τα παιδιά να εστιάζουν κυρίως στα χρώματα, τα μαθήματα και στις δραστηριότητες (π.χ. μπάσκετ ή ποδόσφαιρο ) που μπορούσαν να συναντήσουν στο σχολείο τους και δεν εξέφρασαν σαφείς χωρικές επιθυμίες ή προβληματισμούς. Στη δεύτερη δραστηριότητα, η λειτουργία των χώρων του σχολείου έγινε πιο σαφής, καθώς τα παιδιά μέσω της περιήγησης στα κτήρια και στην αυλή μίλησαν για τις αγαπημένες τους γωνιές, τα παιχνίδια και τις κρυψώνες τους, τις συνήθειές τους και σιγά-σιγά άρχισαν να διαφαίνονται σχόλια που είχαν να κάνουν με την επιλογή των υλικών, τις αναλογίες των χώρων και το πώς τα παιδιά αξιολογούσαν ποια δραστηριότητα “ταιριάζει” σε κάθε χώρο. Και πάλι, όμως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα σχόλια ήταν επηρεασμένα από περιορισμούς που είχαν επιβληθεί ή από τις συνήθειες της μάζας των παιδιών. Στην παραπάνω δραστηριότητα, τα παιδιά κάθε τμήματος ήταν χωρισμένα σε δύο ομάδες, ενώ κατά τη διάρκεια της περιήγησης ήταν πολύ συχνές οι “στάσεις” για παιχνίδι και επίδειξη χρήσεως του κάθε χώρου. Ιδιαίτερα στην Α΄ τάξη, η δραστηριότητα προσαρμόστηκε ως μια ξενάγηση από τον δάσκαλό τους, τα στοιχεία της οποίας καλούνταν οι μαθητές να συζητήσουν και να καταγράψουν. Αυτή η διαδικασία μας βοήθησε πολύ να αφουγκραστούμε τον τρόπο με τον οποίο ο παιδαγωγός κινεί το ενδιαφέρον των παιδιών και μεταδίδει σε αυτά γνώσεις, ερεθίσματα και εμπειρίες μέσω της οικειοποίησης του χώρου.
Στην τρίτη δραστηριότητα με τις κατασκευές, η πιο αξιοσημείωτη παρατήρηση ήταν το πόσο πιο απελευθερωμένα υπήρξαν τα παιδιά των μικρότερων τάξεων, τα οποία πειραματιστήκαν ιδιαιτέρως με τον τρισδιάστατο χώρο, με χρώματα, σχήματα και ιδέες. Σε γενικές γραμμές, παρατηρήσαμε μια επιθυμία των παιδιών να απεικονίσουν το σπίτι τους ή τα αγαπημένα τους αθλήματα, χωρίς βέβαια να λείπουν παιχνίδια ή μελλοντικά επαγγέλματα. Τέλος, στην τέταρτη δραστηριότητα, κατά τη φάση της παρουσίασης υπήρξε αυθόρμητος σχολιασμός και πρωτότυπες ιδέες παιχνιδιών από τα παιδιά. Ακόμα πιο θετικά αντιμετώπισαν τη διαδικασία της ψηφοφορίας, μια και ανυπομονούσαν να δηλώσουν τις προτιμήσεις τους. Έτσι ολοκληρώθηκε ο κύκλος των εργαστηρίων, δίνοντάς μας πλούσιο υλικό για τον σχεδιασμό χώρων στη γειτονιά των Εξαρχείων, με βασικό γνώμονα τις παραγόμενες παρατηρήσεις των παιδιών.
Εν κατακλείδι...
Σε ένα σύστημα που προωθεί συντηρητικά πρότυπα εκπαίδευσης και μια κοινωνία που δεν αντιμετωπίζει τα παιδιά σαν ισότιμους πολίτες, είναι επιτακτικό ο καθένας από μας να πάρει θέση και να δράσει πολύμορφα. Οι δράσεις αυτές δεν μπορούν παρά να έχουν ως βασικό στόχο την κοινωνική αλλαγή. Κατά συνέπεια αυτού, ο τομέας της εκπαίδευσης μπαίνει στο προσκήνιο των δράσεων. Αξίες όπως ελευθερία, συμμετοχή, αλληλεγγύη, ισότητα, αυτοδιάθεση είναι σημαντικό να προωθούνται μέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία και κατ’ επέκταση μέσα από τον ίδιο τον σχεδιασμό των εκπαιδευτικών χώρων. Αμφισβητώντας το συμβατό πρότυπο του σχολικού σχεδιασμού, προκαλούμε ρωγμές τόσο σε χωρικά όρια όσο και σε τυποποιημένες κοινωνικές σχέσεις. Δεν αρκεί να εντοπίσουμε και να καταδείξουμε με τις δράσεις μας τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά να δώσουμε μια προοπτική και ένα όραμα για ένα καλύτερο σχολείο και, κατ’ επέκταση, για μια καλύτερη κοινωνία.
* Φοιτήτριες του Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ
