Celestin Freinet
Μετάφραση: Παναγιώτα Κορτέση*
Η καλλιτεχνική εκπαίδευση, εντός και έκτος του σχολείου, έχει πραγματοποιήσει σήμερα μια στροφή. Προηγουμένως, στόχευε μόνο να καλλιεργήσει ορισμένα εξαιρετικά ταλέντα, η ξαφνική εμφάνιση των οποίων -άλλωστε κοινή στις εποχές- βεβαίωνε ταυτόχρονα τη μονιμότητα της ιδιοφυΐας και την εγγενή αδυναμία να την προσεγγίσουμε ή ακόμα και να την καταλάβουμε. Στην εποχή μας, ασχολούμενοι με τη λαϊκή παιδεία (education populaire), έχουμε ξεπεράσει αυτό το στάδιο. Βρισκόμαστε και οι μεν και οι δε στην αναζήτηση παιδαγωγικών μεθόδων που μπορούν να αναπτύξουν και να προάγουν καλύτερα τις καλλιτεχνικές δεξιότητες του συνόλου των παιδιών σε ένα κανονικό πλαίσιο ενός κοινωνικού περιβάλλοντος και ενός σχολείου όπου μπορούμε να προβλέψουμε, να κατευθύνουμε και να προετοιμάσουμε την εξέλιξη.
Σε αυτόν τον ζωτικής σημασίας συνδυασμό, όπου κανένα μάθημα δεν μπορεί να απομονωθεί από το σύνολο του εκπαιδευτικού προβλήματος, πρέπει να μελετήσουμε σε ποιο βαθμό η επιθυμητή καλλιτεχνική κουλτούρα μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη και ωρίμανση άλλων ικανοτήτων που θα συμβάλουν στο μέγιστο στη διαμόρφωση του παιδιού, του ανθρώπου που αύριο θα αντιμετωπίσει αριστοτεχνικά τις επιτακτικές δυσκολίες του σύγχρονου πολιτισμού. Αυτή η έρευνα και η μελέτη είναι περισσότερο απαραίτητη από το σχέδιο και τη ζωγραφική, η οποία παραμένει συχνά ακόμα δραστηριότητα πολυτέλειας, που η αξία της δεν αμφισβητείται, αλλά δεν πρέπει να θίγει τις σχολικές τεχνικές που θεωρούνται ουσιώδεις.
Δεχόμαστε πράγματι ότι τα παιδιά των μικρών τάξεων «ζωγραφίζουν απρόσεκτα» και θαυμάζουμε τις επιτυχίες τους όπως τους πύργους στην άμμο που βρίσκονται στην παραλία και το κύμα θα διαλύσει -αιώνια επανάληψη-, χωρίς άλλο αναμενόμενο παρά τον ενθουσιασμό της στιγμής. Κι όπως όταν συγκινούμαστε από το γουργούρισμα του παιδιού μέσα από την κούνια του, πριν οι απαιτήσεις της ζωής εξασθενήσουν αυτόν τον ενθουσιασμό και την ελπίδα. Αυτή η ανάπτυξη, της οποίας οι δικές μας εκθέσεις των σχεδίων των παιδιών είναι μια συγκινητική μαρτυρία, δεν θα εξαφανιστεί με τις απαιτήσεις του σχολείου; Δεν θα είναι μια λάμψη χωρίς διάρκεια; Ή θα φτάσουμε, αντιθέτως, να δημιουργήσουμε μια σταθερή βάση εκκίνησης μιας εκπαίδευσης με συγκινητικό πεπρωμένο; Μπορούν, δηλαδή, έργα ελεύθερης έκφρασης και διαίσθησης να καλλιεργηθούν στις τάξεις της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης και να εγγραφούν στο κανονικό πλαίσιο των μεθόδων μας; Και θα μας επιτρέψουν την απαραίτητη πρόοδο που θα πρέπει να οδηγήσει τους μαθητές μας στην παραγωγή συνειδητών και ώριμων έργων;
Η φαντασία των πρώτων πραγματοποιήσεων αποτελεί μια πιθανή πορεία για την απόκτηση μεθόδων; Ή θα πρέπει, σε μια ορισμένη στιγμή, να εγκαταλείψουμε τα παιχνίδια μας που θεωρούνται άσκοπα για να αντιμετωπίσουμε τα άγονα και απογοητευτικά της ζωής καθήκοντα; Υπάρχει, τελικά, κάποια μέθοδος καλλιτεχνικής εκπαίδευσης που βασίζεται στην ελεύθερη έκφραση του παιδιού; Για να απαντήσουμε σε αυτό το σοβαρό θέμα, θα παραθέσουμε εδώ την εμπειρία και τη μαρτυρία μας. Δεν αγνοούμε ότι η άποψη των εκπαιδευτικών και των γονέων παραμένει ακόμη γενική και τυπική. Ανεξάρτητα της εγγενούς αξίας των έργων που δημιουργούνται από την ανάγκη του παιδιού να εκφραστεί σε μια γλώσσα συγκεκριμένη και που αναγνωρίζει τις λεπτές αποχρώσεις, είναι παρά ταύτα πεπεισμένοι ότι σε μια στιγμή μεταξύ επτά και δώδεκα χρόνων πρέπει να εγκαταλείψει τη «βασιλική» οδό (voie royale) για τον σχολαστικισμό. Και η εμπειρία φαίνεται να δικαιώνει τους σκεπτικούς. Στις τάξεις που ονομάζουμε παραδοσιακές, διαπιστώνεται πράγματι ότι τα παιδιά δεν έχουν καλλιτεχνική ποιότητα, δεν γνωρίζουν, εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις, ούτε να σχεδιάζουν, ούτε να ζωγραφίζουν. Δεν έχουν ιδέες, γεγονός που αναγκάζει τους εκπαιδευτικούς να τους επιβάλλουν τεχνικές έννοιες με την κλασική διαδικασία των εργασιών και των μαθημάτων. Διαπιστώνεται επιπλέον ότι τα παιδιά που στο Νηπιαγωγείο ή στον Παιδικό Σταθμό, σε προπαρασκευαστικά ή βασικά μαθήματα, διαμορφώνονται από μια συναρπαστική πρακτική του μοντέρνου σχολείου, αλλάζουν καθώς διασχίζουν τις βαθμίδες του σχολείου, σαν να δημιουργείται σε αυτό το στάδιο μια οργανική επανάσταση που αλλάζει τη διαδικασία της σκέψης και της ζωής, σαν το αίμα να μην κυλάει με την ίδια δύναμη προς την ίδια κατεύθυνση και σαν να παράγεται στον τομέα της καλλιτεχνικής κουλτούρας μια ριζική ροή που συγκρίνεται εύκολα με βαθιές επιδράσεις της εφηβείας. Ποια εξήγηση δίνεται σε αυτά τα ευρήματα; Ποια μέθοδος προτείνεται για να αποφευχθεί το περίφημο χάσμα που φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με τα συνήθη δεδομένα τής δημιουργίας (formation) και της ζωής;
Σε αυτή την αναθεώρηση θα επικεντρωθούμε.
Υπάρχει, στην αρχή όλων των σύγχρονων ψυχολογικών και παιδαγωγικών συστημάτων, μια αντίληψη που κρίνουμε λανθασμένη στη διαδικασία εκπαίδευσης των ατόμων και της απόκτησης γνώσεων και ουσιωδών μηχανισμών στη ζωή. Παρά τις διδαχές όλων των σοφών και τα παρωχημένα ή σύγχρονα θεωρητικά επιστημονικά πορίσματα, το σχολείο σε όλες τις βαθμίδες παραμένει πεπεισμένο ότι καμία κουλτούρα δεν επιτυγχάνεται χωρίς την υποτιθέμενη μεθοδική εκμάθηση κανόνων και νόμων που είναι δομικά στοιχεία και ο σκελετός που αρκεί για να δώσουμε πνοή. Και οι πρακτικές αυτής της κουλτούρας είναι η απομνημόνευση, οι γραπτές εργασίες και τα μαθήματα με στοιχεία επιβολής κυρώσεων που αποτελούν τα μέσα (instruments). Εκεί εντοπίζεται το μεγάλο λάθος που δύσκολα ξεπερνιέται, που νομιμοποιεί τις λανθασμένες μεθόδους του σχολαστικισμού. Η κοινή λογική και η εμπειρία λένε, αντίθετα, ότι καμία κατάκτηση δεν πραγματοποιείται με διανοητική εξήγηση και με επιστροφή σε κανόνες και νόμους, αλλά μονάχα με τη γενική και παγκόσμια πειραματική διαδικασία δοκιμής του σωστού και λάθους (tatonnement experimental) που είναι στη βάση, μέχρι σήμερα, της εκμάθησης της γλώσσας και του βαδίσματος. Όταν το άτομο που δεν έχει χάσει την υπόστασή του με συμπληρωματικές τεχνικές βρίσκεται αντιμέτωπο με μια δυσκολία, δεν θα προσφύγει ποτέ σε θεωρητικές γνώσεις που του έχουμε διδάξει για να την επιλύσει. Ενεργεί αρχικά στην τύχη ή αποφασίζει σύμφωνα με την ευκαιρία που του προσφέρεται ή την κατεύθυνση που επιτρέπει την ελπίδα της επιτυχίας. Γιατί έχει την ανάγκη να πετύχει. Η αποτυχία είναι καταστροφική και αποδιοργανωτική. Είναι η αρρώστια, η ταλαιπωρία και ο θάνατος. Και το άτομο θέλει να ζήσει. Εάν η προσπάθεια αποτύχει, είναι σαν ένα μονοπάτι που κλείνει, ο φραγμός του οποίου θα είναι περισσότερο ή λιγότερο τραυματικός. Θα τείνει να μην αρχίσει εκ νέου την εμπειρία. Είναι μια μπλοκαρισμένη οδός που θα είναι δύσκολο να ξεμπλοκαριστεί εάν απαιτηθεί στη μετέπειτα ζωή. Αλλά αν η προσπάθεια πετύχει, είναι σημάδι ότι μεγαλώνει, όπου θα έχει την τάση να δεσμεύεται στις επακόλουθες προσπάθειες, βάσει του νόμου οικονομίας της προσπάθειας που έχουν αναδείξει συχνά οι ψυχολόγοι. Η διαδικασία θα διαφοροποιείται, αλλά σε όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσής μας, σε όλα τα στοιχεία της βραδείας ανάπτυξης της κουλτούρας μας, παραμένει ο επιθυμητός μηχανισμός, όπως ο μίτος της Αριάδνης, της δικής μας καινούργιας ψυχολογίας και της παιδαγωγικής πρακτικής.
Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως ότι όλες οι κατακτήσεις θα είναι αποκλειστικά καρπός μιας πειραματικής μεθόδου δοκιμής του σωστού και του λάθους. Σε ένα ορισμένο στάδιο, το άτομο ιδιοποιείται με μίμηση, παρατήρηση ή ανάγνωση (lecture) την εμπειρία των άλλων, την παρούσα και την παρελθούσα εμπειρία των γενεών. Αλλά αυτή η οικειοποίηση γίνεται στην βάση και υπό το πρίσμα της προσωπικής εμπειρίας που συνεχίζει να προσανατολίζει τον ψηλαφισμό. Ο πειραματικός ψηλαφισμός (tatonnement experimental) διαφοροποιείται και επιταχύνεται χωρίς να χάνει τις ιδιότητες που θα ονομάζαμε βιολογικές. Γι’ αυτό μέσα από τον πειραματικό ψηλαφισμό και όχι τα σχολαστικά μαθήματα όλα τα παιδιά όλων των εποχών και των περιοχών μαθαίνουν σε τέλειο βαθμό την πρακτική του βαδίσματος και την εκμάθηση της μητρικής τους γλώσσας.
Το παιδί προφέρει μια μέρα κάποιους ήχους που δεν αποτελούν στην αρχή παρά μια τυχαία κραυγή περισσότερο ή λιγότερο εκφραστική. Στην εμπειρία, ορισμένοι από αυτούς τους ήχους αποκτούν εκ των υστέρων μια αιτιολόγηση και μια σχεσιακή αξία. Είναι μια πειραματική επιτυχία. Το παιδί λοιπόν τις επαναλαμβάνει έως ότου τις εισάγει στον αυτοματισμό της ζωής του. Άλλες εμπειρίες και άλλες επιτυχίες εμπλουτίζουν την πρώτη γλώσσα που θα αντιμετωπίσει το παιδί, πειραματικά ακόμα, με την εμπειρία των άλλων. Καινούργιες λέξεις γεννιούνται και καθίστανται σαφείς ώστε και αυτές να αυτοματοποιηθούν.
Κανένα μάθημα και κανένας κανόνας δεν παρεμβαίνουν ποτέ σε αυτή την εκμάθηση. Τα τυχαία λάθη ορισμένων ενηλίκων πάντα ξεπερνιούνται και διορθώνονται από τις πειραματικές κατακτήσεις της ζωής. Τα αποτελέσματα είναι τελειότερα από ό,τι οποιαδήποτε άλλη μέθοδο έχει καταφέρει μέχρι σήμερα -εκτός από περιπτώσεις σοβαρής σωματικής ανεπάρκειας-, τα παιδιά μαθαίνουν να μιλούν τη γλώσσα των γονιών τους όπως το πτηνό μαθαίνει να τραγουδά το τραγούδι των πτηνών. Επιπλέον, θα μπορούσαμε, με αμέτρητα παραδείγματα, να αποδείξουμε ότι οι πιο ευαίσθητοι συνομιλητές, οι πιο εύγλωττοι ομιλητές δεν έχουν αποκτήσει το ταλέντο τους με σχολαστικές μεθόδους, αλλά με την κυρίαρχη διαδικασία του πειραματικού ψηλαφισμόύ. Δεν είναι λοιπόν οι κανόνες και οι νόμοι εντελώς άχρηστοι;
Είναι ένα αποτέλεσμα και όχι ένα σημείο εκκίνησης. Δεν παρεμβαίνουν, άλλωστε, με κάποια χρησιμότητα όταν το άτομο αυτοματοποιεί λεκτικά την πρακτική της γλώσσας του. Πριν από αυτό, η πράξη του να θέσει ασυνήθιστα (anormalement) την προφορά σε κανόνες χωρίς πειραματική βάση ελλοχεύει τον κίνδυνο να μπερδέψει τη διαδικασία του ψηλαφισμού και να στρεβλώσει με έναν ανεπανόρθωτο τρόπο όλο τον μηχανισμό απόκτησης. Μας λένε συχνά ότι αυτό που ισχύει για τη γλώσσα δεν ισχύει κατ’ ανάγκη και για τους άλλους κλάδους. Αλλά γιατί μια διαδικασία που πετυχαίνει εκατό τοις εκατό σε μία από τις πιο ευαίσθητες κατακτήσεις δεν είναι έγκυρη για τις άλλες κατακτήσεις; Η διαδικασία είναι γενική: ισχύει ο ίδιος κανόνας μάθησης του βαδίσματος όπου δεν παρεμβαίνει κανενός είδους μάθημα και είναι στη βάση όλων των πράξεων της καθημερινής ζωής, της μουσικής, του τραγουδιού, του σχεδίου, της ζωγραφικής και όλων των τεχνών εν γένει.
* Η Παναγιώτα Κορτέση είναι απόφοιτος του Τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών και συνεργάτης του Σκασιαρχείου. Ολόκληρο το κείμενο στο www.skasiarxeio.wordpress.com
