Τούτη η ιστορική ημέρα ενός ανεπανάληπτου αυθόρμητου λαϊκού «Όχι», που πριν από 77 χρόνια βγήκε από τα σπλάχνα της κοινωνίας, δεν αφορούσε μόνο απάντηση στην ιταμή πρόκληση του ιταλικού φασισμού, μα και το ξεπέρασμα του εγχώριου φασιστοειδούς καθεστώτος. Ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, όπως σημειώνει ο Γιώργος Σεφέρης στο «Χειρόγραφο Σεπτέμβριος ’41», «δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι η μέρα εκείνη δεν επικύρωνε, αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου». Πώς να κατανοήσει αυτός ο αντιφατικός άνθρωπος που «δεν πολεμούσε διά την νικήν αλλά διά την τμήν των όπλων», όπως σημείωνε στο ημερολόγιό του, ότι, παρά τις διαταγές του Γενικού Επιτελείου για άμεση σύμπτυξη του μετώπου, ο πόλεμος στην Αλβανία μετατρέπονταν, από σύρραξη δύο στρατευμάτων -για πρώτη φορά σε παγκόσμιο πόλεμο-, σε έναν λαϊκό-απελευθερωτικό αγώνα καθολικής αντίστασης στον φασισμό. «Είναι παράξενο και υπέροχο -συνεχίζει ο Σεφέρης- να το συλλογίζεται κανείς. Ο λαός έκανε μόνος του αυτό που έκανε - μόνος του. Οι έξι μήνες του πολέμου ήταν δύο πράγματα ολότελα ξεχωριστά. Από το ένα μέρος ένα άνθισμα, μια ανώνυμη ανάσταση και από το άλλο μέρος ο καρκίνος της ‘Μπρετάνιας’ (εννοεί το ξενοδοχείο της Μ. Βρετανίας, όπου μακριά από το μέτωπο είχαν εγκατασταθεί όλο εκείνο το διάστημα του πολέμου το Γενικό Επιτελείο και η Κυβέρνηση) με τους σκοτεινούς διαδρόμους και τις απελπισμένες χειρονομίες. Από αυτόν τον τελευταίο δεν έχουμε ακόμη καθαριστεί και δεν θα καθαριστούμε παρά όταν νικήσουμε».
Αυτή η ανάσταση, αυτό το αντιστασιακό στοιχείο του λαού, όπως το χαρακτηρίζει ο Σβορώνος, γίνεται απτό μετά την προδοσία του πολέμου με τη συμφωνία Τσολάκογλου - Φον Λιστ υπό τις ευλογίες του δεσπότη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, αργότερα αρχιεπίσκοπου Αθηνών, και τις κυβερνήσεις Κουίσλιγκ που την ακολούθησαν. Σε αντίθεση με τα κηρύγματα των αστικών εφημερίδων για «ειρήνευσιν» («Εστία», 29.4.1941), «ψυχικήν αποστράτευσιν» και «λύτρωσιν από τον εφιάλτην του πολέμου» («Καθημερινή», 30.4.1941), «Με τον τερματισμόν του πολέμου ήρθησαν πλέον οι φραγμοί οι οποίοι εχώριζον τον ελληνικόν λαόν με τους αντιπάλους του («Ελεύθερον Βήμα», 2.5.1941), εκείνο το «Όχι» βρήκε έκφραση μέσα από το έπος της Εθνικής Αντίστασης, που συμβολικά αρχίζει με το κατέβασμα της σβάστικας που είχαν ανεβάσει στην Ακρόπολη οι κατακτητές από δυό φοιτητές της τότε ΑΣΟΕΕ.
Και δεν έσβησε παρά την αντιστροφή των πραγμάτων, την τραυματική τύχη της Αντίστασης, τον Εμφύλιο, το κυνήγημα των αγωνιστών, τα βασανιστήρια, τις εξορίες, τις διώξεις από το ανελεύθερο κράτος της «εθνικοφροσύνης» που ακολούθησε .
Αν παρακολουθήσουμε την πορεία του στον χώρο της Παιδείας, που κατεξοχήν θητεύει αυτό το ένθετο, θα το βρούμε να ανθίζει και πάλι στον χώρο των μαθητών των νυκτερινών Γυμνασίων, το φοιτητικό κίνημα της δεκαετίας του ’60, την ίδρυση της ΕΦΕΕ, το ανεπανάληπτο εκείνο 15% για την Παιδεία, τη συγκρότηση άτυπων μαθητικών επιτροπών, τις μεγάλες κινητοποιήσεις των δασκάλων και στη συνέχεια στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα ενάντια στη δικτατορία της 21ης Απριλίου, στις αγωνιστικές επεξεργασίες εκδημοκρατισμού της Παιδείας της Μεταπολίτευσης, στο κίνημα και στην απεργία των 100 ημερών του ΕΔΠ, στις φοιτητικές καταλήψεις που οδήγησαν στην απόσυρση του ανελεύθερου Νόμου 815, στο συνδικαλιστικό κίνημα των ιδιωτικών εκπαιδευτικών, στο μαθητικό κίνημα, στην κατάργηση του αναχρονιστικού θεσμού της πανεπιστημιακής έδρας και στη δημιουργία νέου δημοκρατικού θεσμικού πλαισίου για την Ανώτατη Εκπαίδευση με τη συμμετοχή όλων των φορέων του, στις προτάσεις για ένα Ενιαίο Μέτωπο Παιδείας. Και για να μείνουμε στα πιο πρόσφατα, στο νικηφόρο παλλαϊκό κίνημα υπεράσπισης του Άρθρου 16 του συντάγματος για να μην υπάρξει η δυνατότητα ιδιωτικών πανεπιστημίων, που ανέτρεψε όλη την προσπάθεια συνταγματικής αντιμεταρρύθμισης, και στη μαθητική εξέγερση μετά τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου.
Αυτό το «Όχι» σήμερα έχει να αναμετρηθεί με νέες πραγματικότητες, πολλές φορές πιο σύνθετες και υποδόριες, που διαχέονται και στον χώρο της Παιδείας. Με την κυριαρχία των προταγμάτων τού νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, της απαξίωσης των δημόσιων αγαθών και κάθε συλλογικής έκφρασης συνδικαλιστικής και πολιτικής και την ανάδειξη μιας αγοραίας ατομοκεντρικής αντίληψης των πάντων και συνακόλουθα, πρόσληψη της Παιδείας, άρα και του εκπαιδευτικού συστήματος που την υπηρετεί, OXI ως κατεξοχήν χώρου παραγωγής αξιών και πολιτισμικών ταυτοτήτων για τη δημιουργία κριτικά σκεπτόμενων, ελεύθερων, άρα δημοκρατικών πολιτών, αλλά ως ακόμη ένα εμπορικό προϊόν που προσφέρει εξειδικευμένο «ανθρώπινο δυναμικό» στην αγορά εργασίας. Αποτέλεσμα αυτής της αντίληψης σε διεθνές επίπεδο, η μεταφορά των θεμάτων Παιδείας από την UNESCO στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και στις περίφημες… «εργαλειοθήκες» του.
Η συστηματική προσπάθεια της κυβέρνησης της Αριστεράς εδώ και δύο χρόνια για επαναφορά της Παιδείας στο αξιακό της βάθρο ως καθολικού δημόσιου αγαθού έχει να αναμετρηθεί καθημερινά με αυτή την κυρίαρχη αντίληψη στους αρμούς της κοινωνίας και στις αντίστοιχες πολιτικές της εκφράσεις. Αντίληψη που δένει αρμονικά με μια πατριδοκάπηλη ελληνοχριστιανική συντηρητική παράδοση, με προεξάρχοντα τον ρόλο της ορθόδοξης Εκκλησίας .
Απέναντι σ’ αυτό το πλέγμα συντηρητικών και νεοφιλελεύθερων ιδεοληψιών, η ιδεολογικοπολιτική σύγκρουση είναι αναπόφευκτη. Τα νέα «Όχι» απαιτούν στον χώρο της Παιδείας μια νέα πολύμορφη αντιστασιακή διάθεση απέναντι στις συντηρητικές κοινωνικές αγκυλώσεις και τις πολιτικές δυνάμεις που ανενδοίαστα τις εναγκαλίζονται, όχι δυστυχώς μόνο από δεξιές θέσεις, αλλά ορισμένες φορές και από αριστερές αγκυλώσεις ή άκριτες μηδενιστικές κραυγές. Αν σ’ αυτό τον πόλεμο θέσεων η κυβέρνηση είναι αναγκασμένη σε τακτικούς συμβιβασμούς, ο χώρος της ανανεωτικής και ριζοσπαστικής Αριστεράς οφείλει να ξαναβρεί τη μαχητική του ικανότητα, που τον είχε καταστήσει πρωτοπόρο σ’ αυτό τον τόσο ευαίσθητο τομέα, μαζί με τον πολιτισμό για το αύριο της πατρίδας. Ο παθητικός ρόλος τού θεατή χειροκροτητή ή του κριτικού σχολιαστή των εξελίξεων δεν αντιστοιχεί στην παράδοση της Αριστεράς. Ο «κυβερνητισμός» και η παραδοσιακή λογική της ανώτερης γραφειοκρατίας στο υπουργείο, που εκπέμπουν αποφάσεις αναντίστοιχες με τις επεξεργασίες του χώρου, αμαυρώνοντας τα τόσα θετικά που έχουν πραγματωθεί, αν αφεθούν χωρίς αντιστάσεις, η πορεία είναι προδιαγραμμένη. Η «ανάθεση» των εξελίξεων στην κυβέρνηση χωρίς παρεμβάσεις του εκπαιδευτικού προσωπικού, των μαθητών και των φοιτητών καθώς και των αντίστοιχων κομματικών οργάνων, απλά θα επιταχύνουν μια πραγματικότητα που αργά, μα σταθερά οδηγεί στην αγνόηση πάγιων θέσεων του χώρου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο σήμερα, η σιωπηρή αποδοχή των φασιστικής έμπνευσης μαθητικών παρελάσεων, αντί των προτάσεών μας για αντικατάστασή τους με ουσιαστικοποίηση των ιστορικών επετείων μέσα στις μαθητικές αίθουσες, με κριτικές συζητήσεις και εκδηλώσεις ανοιχτές στον κοινωνικό περίγυρο. Κι αν η κυβέρνηση διστάζει να προχωρήσει σε μια τέτοιου είδους απόφαση, ποιος εμποδίζει τους εκπαιδευτικούς τού χώρου, σε συνεργασία με τις μαθητικές κοινότητες, να προχωρήσουν προς αυτή την κατεύθυνση; Δεν έχει σημασία σε πόσα σχολεία μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτό, αρκεί από κάπου να ξεκινήσει και η εξέλιξη θα επιταχυνθεί με εκπλήσσουσα ταχύτητα, αγκαλιάζοντας κι άλλα λιμνάζοντα προβλήματα, όπως, για παράδειγμα, την ανάμειξη της Εκκλησίας των ορθοδόξων στα εκπαιδευτικά και όχι μόνο θέματα.
Άλλωστε, με μικρές ή μεγαλύτερες ρήξεις αντίστασης στις κυρίαρχες λογικές κάθε εποχής φτιάχνεται πάντα το νέο αύριο.
Άλκης Ρήγος
