Χαράλαμπος Μπαλτάς
Τη σχολική χρονιά 2016-2017 συνεργάστηκα με τη ΣΤ ΄τάξη του 35ου Δημοτικού Σχολείου (και το Γυμνάσιο που ακολούθησε). Αγαπημένο μου μάθημα είναι η Πολιτική και αγαπημένες μου τεχνικές του Freinet το τυπογραφείο, τα μικρά βιβλία, η συνέλευση των παιδιών, το συμβούλιο τάξης, η αρχιτεκτονική και ο συμμετοχικός σχεδιασμός των παιδιών για τον χώρο, η βιβλιοθήκη [κατά το πρότυπο του Φιλίπ Μπαρμπό, «Ο τυφλοπόντικας» (1986)], η Κοινωνική Οικονομία (αρχή του συνεταιρισμού), η υπαίθρια διδασκαλία, ο σχολικός κήπος, το «Τι Νέα;» και ο μπερντές με τον Καραγκιόζη (ελεύθερη έκφραση). Το τρίπτυχο που θέλω να υπηρετήσω είναι τάξη - αυλή - κοινότητα. Κι όλα αυτά δοκιμασμένα από τις μέρες του Αλέξη Γρηγορόπουλου (2008) μέχρι και τον Παύλο Φύσσα (2013), καθώς η τεχνική «όχι πια αναγνωστικά» και η έκδοση του αναγνωστικού «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) μου στοίχισε τη λογοκρισία του, τη διάλυση της ομάδας μας, την έξοδο από την τάξη και την απώλεια του μαθήματος της Πολιτικής.
Η καινούργια χρονιά ξεκίνησε με τα όνειρα των παιδιών που ήδη είχαμε δουλέψει για να μπουν στα σχολεία, των προσφυγόπουλων. Το καλοκαίρι του 2016 είχαμε γι’ αυτά νέο σχολείο στο κέντρο της Αθήνας, στο πρότυπο της «Λοξής Τάξης» (2015) του Ζάφου Ξαγοράρη στο Πεδίο του Άρεως, με τον οποίο το Σκασιαρχείο έχει στενούς δεσμούς. Η παρουσία τους στην τάξη με προσανατόλισε στην ιδέα της συμπερίληψης και της διαφοροποιημένης παιδαγωγικής, δίνοντας έμφαση όχι στη γλώσσα, αλλά στην επικοινωνία. Οι χάρτες, η γεωγραφία, τα σύνορα, το διηπειρωτικό ταξίδι, η ολομέλεια όλων, οι ομάδες, η συνεργασία, η πολιτική και τα μαθηματικά πήραν πρωτεύουσα θέση. Στον κύκλο ήδη είχαμε προοικονομήσει τις περισσότερες καρέκλες, αυτές για τα παιδιά που θα έρθουν στον (δυτικό) κόσμο και την απουσία (κενή καρέκλα) αρχηγού. Και το Σκασιαρχείο, μια διαρκής παιδαγωγική συνάντηση για όλα αυτά που με απασχολούσαν, τις επιμορφώσεις που κάναμε και τις δράσεις στην πόλη με τα παιδιά (το δικαίωμα του παιδιού στον χώρο).
Η τάξη ξεκίνησε με χαρακτηριστικά διαβούλευσης και (συν)εργασίας πάνω στα δικαιώματα του παιδιού. Τα άρθρα για όλα τα παιδιά της τάξης, μέσα σε μια διαφορετικότητα, μου θύμισαν το βιβλίο του Πάνου Χριστοδούλου (δουλεμένο δέκα χρόνια) «Ο Ναβίντ δεν ήρθε για διακοπές» (2007). Δεν ξεκίνησα με τις τεχνικές, αλλά με τη διερεύνηση και τη συγκρότηση της επιθυμίας των παιδιών, στο πλαίσιο της μη κατευθυντικής παρεμβαίνουσας παιδαγωγικής (ΝDI) του Lobrot, με τον οποίο έχουμε στενή συνεργασία. Το «Ζώντας μαζί» (2015) ήταν μια μεγάλη στιγμή! Και οι δυσκολίες αφορούσαν τη συγκρότηση της επιθυμίας και την εκτροπή των ομάδων σε χαρακτηριστικά με αρχηγό. Η ιδέα ήταν ότι δεν συνεργαζόμαστε με τους δημοκρατικούς δασκάλους (γιατί καταπιεζόμαστε από τους άλλους), αλλά βρίσκουμε ευκαιρία για βεβηλώσεις. Στο τέλος, έτσι, η μάθηση έφτασε να μην καθίσταται ιερή (κατά τον τίτλο της ταινίας της Pinson (2014) με την οποία κάνουμε αναστοχασμό στην ομάδα μας που λέμε ότι «η μάθηση είναι ιερή»).
Η συμβίωση των παιδιών έπαιρνε χαρακτηριστικά ξεχωριστού τόπου (apartheid). Η αντιστάθμιση με τις τεχνικές Freinet ήταν κυρίως η παιδαγωγική τής αυλής και η κοινότητα. Οι δράσεις αφορούσαν το παιχνίδι, την ελεύθερη συνύπαρξη, το μάθημα της Γεωγραφίας στην αυλή, τον προσανατολισμό, τους χάρτες (Ελλάδας, γειτονιάς, κόσμου, μετανάστευσης) και τις αποφάσεις (συμβούλιο τάξης, στόχους, υλοποίηση στόχων). Οι δράσεις στην κοινότητα αφορούσαν τη διερεύνηση των τόπων που παίζουν τα παιδιά και το εγχείρημα «Τα παιδιά ξεναγούν τα παιδιά» (Αρχαιολογικό Μουσείο), όπως και ελεύθερες εξόδους μαζί τους μετά την αποχώρηση από το σχολείο, στοχεύοντας στο Άρθρο 15 (τα παιδιά κάνουν δικές τους ομάδες).
Η καθημερινή ρουτίνα της τάξης (σε αντίθεση με την κανονικότητα του σχολείου) ήταν μια παιδαγωγική σχέση του χώρου και του χρόνου, μια επιτέλεση αυτών των σχέσεων στην τάξη, την αυλή και την κοινότητα. Το σχολείο ήταν απολύτως αρνητικό σ’ αυτή την παιδαγωγική. Η παρουσία της σχολικής συμβούλου, της Σοφίας Καλογρίδη, μέλος της ομάδας μας, ήταν μια εγγύηση για τον εκπαιδευτικό να δουλεύει πιο ελεύθερα. Ξεκινάμε λοιπόν με τα παιδιά από την προσευχή και την κάνουμε πρώτα αγάπη (αγκαλιά) και μετά πρωινή συγκέντρωση (περιμένοντας του βαρβάρους ή μια ιδέα δημοκρατίας των ίσων κατά τον Ranciere), πλάνο εργασίας (πώς ξεκινάμε και τι έχουμε να κάνουμε), παρουσίες / απουσίες και συμμετοχές σ’ αυτά που έχουμε δεσμευτεί για την καινούργια μέρα, μέτρηση απωλειών, δυσκολίες και μεγαλύτερη ή μικρότερη χαρά για την καινούργια μέρα και, τέλος, υπαίθρια διδασκαλία (στο κυπαρίσσι του σχολείου με το «Τι νέα;»). Αυτό που καθοδηγούσε την παιδαγωγική πράξη ήταν ο πιο παρεμβατικός ρόλος του δασκάλου στο πρώτο τρίμηνο και η σταδιακή αποχώρηση στα επόμενα για την ανάδυση του έργου των παιδιών.
Ο σχεδιασμός της τάξης στο πρώτο τρίμηνο αφορούσε μια ενιαία μεγάλη τραπεζαρία, πολλές καρέκλες για τον κύκλο, τη βιβλιοθήκη, τον μπερντέ, τη μουσική γωνιά και τις πηγές γνώσης (Διαδίκτυο, εγκυκλοπαίδειες, φάκελοι, αρχεία, βιβλία, υλικά, χάρτες στους τοίχους, πόστερ). Το τυπογραφείο (εκτυπωτής) τα παιδιά δεν το ήθελαν στην τάξη. Είναι παράξενο, όπως και η απόφασή τους να μην πάμε στη Βουλή και στο Εθνικό Τυπογραφείο, να μη συμμετέχουμε στην documenta14, να στέλνουμε γράμματα, να συμμετέχουμε στον διαγωνισμό ποίησης «Γιάννη Κουτσοχέρα» για το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, να πηγαίνουμε στη βιβλιοθήκη του σχολείου, παρά μόνο μια φορά (δανεισμός) ή να μην αγοράζουμε βιβλία με τον συνεταιρισμό μας. Στο δεύτερο τρίμηνο είχαμε ομάδες σταθερές (Γεωγραφίας, Φυσικής, Πολιτικής και παιχνιδιών αυλής) και έκαναν παρουσιάσεις. Στο τρίτο τρίμηνο τα παιδιά αποφάσισαν ότι δεν συνεργάζονται όλα με όλα και δοκίμασαν τις κληρωτές τυχαίες ομάδες κάθε Δευτέρα. Η ομάδα κινηματογράφου δούλεψε περισσότερο (μαζί με την ομάδα της αλληλοδιδακτικής και της αλληλοβοήθειας). Η αλληλογραφία μας δεν υλοποιήθηκε σχεδόν καθόλου. Μια τόσο αγαπημένη τεχνική δεν βρήκε παραλήπτη (ενώ ήρθε στην τάξη μας η εφημερίδα των παιδιών του 17ου Δημοτικού Σχολείου).
Η αλληλεγγύη των παιδιών αφορούσε τις μεταξύ τους σχέσεις, αλλά έφτανε σε βαθμό να δημιουργούν ρήξεις με το υπόλοιπο σχολείο (δασκάλους και παιδιά) που εκπαιδεύονταν αλλιώς. Το πρότυπό τους ήταν ο δημοκρατικός δάσκαλος, αλλά ζούσαν και τον φόβο του αυταρχικού δασκάλου χωρίς να επαναστατούν. Οι δυσκολίες που είχαν να αγαπήσουν την (άμεση) δημοκρατία ήταν πολλές. Το συμβούλιο στο τέλος το αγάπησαν πολύ! Αυτό πήρε το όνομα της πολιτικής (που δεν αγαπούσαν). Και ενδυναμώθηκαν μέσα από την κριτική παιδαγωγική (το όνομα του καταπιεσμένου υποκειμένου) και τον έμπρακτο αντιφασισμό (με το όνομα του Κόρτσακ). Και κάθε Παρασκευή (ως θεσμική παιδαγωγική με το συμβούλιο και το «Τι νέα;») τρώγαμε μαζί κι αυτό τους άρεσε πολύ! Στο τέλος όλα ήταν (προσωπική) επανάσταση και εξέγερση. Η αναμονή τής εξόδου στην κοινότητα [Γυμνάσιο, ΚΕΘΕΑ, Λόφος του Στρέφη, Πολυτεχνείο, σχολικός κήπος στο Πάρκο Ναυαρίνου, Πεδίο του Άρεως, Αρχαιολογικό Μουσείο, σπίτι του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, Λαϊκή Συνέλευση Εξαρχείων, κινηματογράφος Αλκυονίδα, Λόφος Φινόπουλου (Ζάφος Ξαγοράρης)] ήταν ραντεβού στα οποία είτε προσήλθαν ή όχι, δείχνοντας έτσι τα αδιέξοδα της αυθεντίας των γονιών ή του εγκατεστημένου ψηφιακά μικρού πολίτη (ο εθισμός στο Διαδίκτυο με απασχόλησε πολύ).
Το ίδιο ισχύει και για το πέραν της κοινότητας (Αίγινα) και τη μικρή συμμετοχή σ’ αυτή, καθώς τα χρήματα αντλήθηκαν από τον συνεταιρισμό και την πώληση της εφημερίδας. Ωστόσο, η συμμετοχή ήταν μικρή (και για την πώληση της εφημερίδας στην πλατεία), αλλά ενθουσιώδης. Η εφημερίδα τους («Παιδική Ελευθερία», 2017), η παρουσίαση του σχολείου στην πλατεία Εξαρχείων, οι διαδρομές στην πόλη, το ραντεβού μας στο Γυμνάσιο, το τυπογραφείο της γειτονιάς, το ταξίδι στην Αίγινα (για τους γλάρους που έρχονται από το νησί στο σχολείο μας και τον «Θησαυρό της Βαγίας» της Ζωρζ Σαρή, όπως και τον θαλασσινό αέρα που μυρίζαμε κάποιες φορές) ήταν αυτά που πετύχαμε. Ειδικά η μετάβαση από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο αγαπήθηκε πολύ (και έγινε και θέμα ημερίδας από τη σχολική σύμβουλο και τον Γιώργο Λεχουρίτη, μέλη της ομάδας μας). Κλείνοντας, σε πολλά αποτύχαμε [πλάνα εργασίας, ομάδες (χωρίς αρχηγό), στόχους, συνεταιρισμό, βιβλιοθήκη]. Στις λίγες ώρες που μοιράστηκα με αυτή την τάξη τις χρονιές 2014/2016, η βιβλιοθήκη γνώρισε τις δόξες της. Φέτος ήταν αλλιώς. Η Βίκυ Αποστολοπούλου (ερευνήτρια στον Χρήστο Τουρτούρα) παρακολουθούσε τη δουλειά μας από την άνοιξη στην τάξη και τα ερευνητικά της δεδομένα θα μας δώσουν μια πιο στοχαστική εικόνα αυτών που κάναμε φέτος. Βίκυ, σ’ ευχαριστούμε! Και ο νέος στόχος των παιδιών (συνεχίζοντας εγώ και ο αρχιτέκτονας του Γυμνασίου Χρήστος Δεληγιάννης μαζί τους) είναι μια νέα βιβλιοθήκη στο 5ο Γυμνάσιο Εξαρχείων που θα πάνε! Καλό μας ταξίδι στο πέλαγος της κοινότητας!
Μπορούμε να έχουμε στον νου μας την κριτική, τη θεσμική, την ανταγωνιστική στη διοίκηση και την αντι-οιδιπόδεια παιδαγωγική. Δύσκολα ονόματα και μεγαλεπήβολα, αλλά η δουλειά μας στην κρίση (2010 - ) είναι να κινηθούμε πέραν του εκσυγχρονισμού που υπηρετήσαμε τα χρόνια της κατανάλωσης (ως μοντέλο του καπιταλισμού). Τα ανοιχτά σχολεία [κόντρα στο ψηφιακό, της (αστικής) δημοκρατίας και το κοινωνικό των προηγούμενων χρόνων], ανοιχτά ως κοινοτικά, συνεταιριστικά, (αμεσο)δημοκρατικά, συνεργατικά (χωρίς αφεντικά), μπορούν να υπηρετήσουν και να υπηρετηθούν από αυτό το πνεύμα.
Καλή μας χρονιά και φέτος! Ξημερώνει μια καινούργια μέρα, με καινούργια τάξη (η Α΄ Δημοτικού), ένας καινούργιος διευθυντής, το βιβλίο μας από τις «Εκδόσεις των Συναδέλφων» και νέες προκλήσεις!
