Του Κώστα Μάγου
Υπάρχουν μαθητές που στενοχωριούνται, και μάλιστα πολύ, επειδή τα σχολεία κλείνουν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού; Ναι, υπάρχουν! Είναι οι μαθητές των σχολείων που λειτουργούν μέσα σε χώρους εγκλεισμού1. Οι κρατούμενοι-μαθητές έχουν τουλάχιστον δύο σοβαρούς λόγους να αντιδρούν στο καλοκαιρινό κλείσιμο των σχολείων. Ο ένας αφορά το γεγονός ότι η φοίτησή τους στο σχολείο προσμετράται θετικά, συμβάλλοντας στη μείωση του χρόνου εγκλεισμού. Ο δεύτερος είναι ότι το σχολείο ανοίγει μια γέφυρα επικοινωνίας με τον «άλλο» κόσμο, τον κόσμο έξω από τη φυλακή. Το σχολείο αποτελεί έναν μοναδικό χώρο προσωπικής ελευθερίας μέσα στον χώρο εγκλεισμού κι αυτό είναι κάτι που οι κρατούμενοι δεν θέλουν να στερηθούν ούτε για μια μέρα, ούτε για μια στιγμή.
Ανοιχτά στην κυριολεξία, λοιπόν, σχολεία ζητάνε οι κρατούμενοι για την περίοδο του καλοκαιριού, αλλά και «ανοιχτά» σχολεία για όλο τον χρόνο. Ανοιχτά με την έννοια ότι μπορούν να καλύψουν τα ποικίλα ενδιαφέροντα και τις διαφοροποιημένες ανάγκες των έγκλειστων μαθητών, ότι είναι ευέλικτα και προσαρμόσιμα στις ιδιαίτερες συνθήκες που επικρατούν στους χώρους εγκλεισμού και κυρίως ότι δεν παραπέμπουν στην αρνητική σχέση που είχαν στο παρελθόν με την εκπαιδευτική διαδικασία οι περισσότεροι από τους συγκεκριμένους μαθητές. Μια κακή σχέση, η οποία διαμορφώθηκε συνήθως σε αυταρχικά δασκαλοκεντρικά σχολικά περιβάλλοντα, που καθόλου δεν λάμβαναν υπόψη το ιδιαίτερο οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο από το οποίο προερχόταν το κάθε παιδί, λειτουργώντας με όρους απολύτως κανονιστικούς και έχοντας ως πρότυπο τον «μέσο» μαθητή της εκάστοτε κυρίαρχης εθνοπολιτισμικής πλειονότητας. Μια τέτοια σχέση είχε ως φυσικό αποτέλεσμα την πρώιμη διαρροή των συγκεκριμένων μαθητών από την τυπική εκπαίδευση και την άρνηση της μετέπειτα συμμετοχής τους σε οποιαδήποτε εκπαιδευτική διαδικασία, ξένη προς τα βιώματα και τις πραγματικές τους ανάγκες2.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, δεν είναι λίγες οι δυτικές κυρίως χώρες που αποφάσισαν να πειραματιστούν με δράσεις ανοιχτής εκπαίδευσης στους χώρους εγκλεισμού, δράσεις όπου το σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας νοηματοδείται και συγχρόνως νοηματοδοτεί την καθημερινότητα των έγκλειστων μαθητών, καλλιεργεί τον σεβασμό και την αποδοχή της διαφορετικότητας και κυρίως προωθεί τον αναστοχασμό πάνω στις αντιλήψεις και τις στάσεις που είχαν οι κρατούμενοι τόσο για τον εαυτό τους όσο και για το κοινωνικό σύνολο πριν, αλλά και κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού τους. Μια τέτοια εκπαιδευτική διαδικασία διασταυρώνεται τόσο στη θεωρία όσο και στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη με τις γενικότερες παιδαγωγικές απόψεις του Φρενέ, του Φρέιρε, του Μακαρένκο, της Φερέιρο αλλά και πολλών άλλων σημαντικών παιδαγωγών και εκπαιδευτών ενηλίκων3. Όλοι αυτοί, μιλώντας και δρώντας άλλοτε με παρόμοιες και άλλοτε με διαφορετικές μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης, οραματίστηκαν μια εκπαιδευτική διαδικασία που έχει στον πυρήνα της τις ανάγκες των ίδιων των μαθητών, που παρέχει ουσιαστικά κίνητρα για νέα γνώση και εμπειρία, καλλιεργεί την κριτική σκέψη, αντιδρά στον εκπαιδευτικό και κοινωνικό αποκλεισμό και γενικότερα προωθεί ποικιλοτρόπως τη χειραφέτηση και όχι τη χειραγώγηση των εκπαιδευομένων.
Υπάρχουν πολλές αξιόλογες επιστημονικές έρευνες4 που αναδεικνύουν το πώς η εθελοντική συμμετοχή των κρατουμένων σε ανοιτά εκπαιδευτικά προγράμματα μέσα στους χώρους εγκλεισμού οδήγησε σε βελτίωση της αυτοεικόνας και της αυτοπεποίθησής τους, σε καλύτερες σχέσεις ανάμεσα τόσο με τους συγκρατούμενους όσο και με το προσωπικό της φυλακής, στην ανάπτυξη επιθυμίας εξεύρεσης κοινωνικά αποδεκτής εργασίας μετά την αποφυλάκισή τους, αλλά και συμμετοχής σε δράσεις υποστήριξης κοινωνικά αποκλεισμένων ατόμων και ομάδων. Συγχρόνως, σε αρκετές περιπτώσεις κρατουμένων, η συμμετοχή τους σε προγράμματα εκπαίδευσης εντός της φυλακής αποτέλεσε αφορμή για να ανακαλύψουν ταλέντα, δεξιότητες και επιθυμίες που αγνοούσαν πριν από τον εγκλεισμό τους. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελούν τα προγράμματα δημιουργικής γραφής που πραγματοποιούνται σε βρετανικές φυλακές και έγιναν πηγή έμπνευσης για συγγραφή αξιόλογων ιστοριών και βιβλίων από νυν και πρώην κρατούμενους5. Αντίστοιχα προγράμματα με πυρήνα την εκπαίδευση σε διάφορες μορφές Τέχνης πραγματοποιούνται παγκοσμίως σε έναν μεγάλο αριθμό χώρων εγκλεισμού, δίνοντας ταυτόχρονα και τον προσωπικό χρόνο και χώρο ελευθερίας στους υπό κράτηση εκπαιδευόμενους να εκφραστούν, να δημιουργήσουν, να μοιραστούν και εντέλει να νιώσουν πολύ περισσότερα συναισθήματα από αυτά που συνήθως θεωρεί κανείς πως αναπτύσσονται μέσα σε μια φυλακή. Παρόμοια προγράμματα έχουν γίνει με επιτυχία και σε αρκετές ελληνικές φυλακές, στο πλαίσιο είτε των σχολείων που λειτουργούν μέσα σε αυτές είτε ανεξάρτητων δράσεων που προσφέρονται συνήθως εθελοντικά από συλλογικότητες ή άτομα.
Κρατώντας μια απολύτως κριτική στάση απέναντι σε ένα γενικότερα τιμωρητικό σωφρονιστικό σύστημα, πιστεύουμε ότι η ύπαρξη κατάλληλων, ανοιχτών πάντα, εκπαιδευτικών δομών και πλαισίου μέσα στους υπάρχοντες χώρους εγκλεισμού θα λειτουργήσει θετικά για τους κρατούμενους, προσφέροντας αφενός ευκαιρίες για δημιουργική αξιοποίηση του πολύ ελεύθερου χρόνου τους μέσα στη φυλακή και αφετέρου αφορμές για επαναπλαισίωση της σχέσης τόσο με τον εαυτό τους όσο και με τους «άλλους». Και τα δύο αυτά στοιχεία μπορούν να βοηθήσουν ουσιαστικά σε μια ευκολότερη κοινωνική αποκατάσταση των κρατουμένων μετά την αποφυλάκισή τους, υποστηριζόμενη όμως ταυτόχρονα και με κατάλληλες κοινωνικές πολιτικές επανένταξης. Δίνοντας τον λόγο στους ίδιους τους κρατούμενους-μαθητές, αλλά και έχοντας ως παράδειγμα την εμπειρία άλλων χωρών6, θα υποστηρίξουμε ένθερμα την άποψή τους για ένα σχολείο που θα βοηθά «να ξεχνάς τη φυλακή»7, δηλαδή για τη δυνατότητα λειτουργίας ενός ανοιχτού σχολείου ακόμη και μέσα στο περιοριστικό πλαίσιο των χώρων εγκλεισμού.
1 Θερινά τμήματα εκπαίδευσης δημιουργήθηκαν σε διάφορα σχολεία που λειτουργούν μέσα στις φυλακές το περσινό καλοκαίρι (2016) ύστερα από απαίτηση των κρατούμενων μαθητών. Βλ. και δημοσίευμα: Χάνου, Ε. (2016), «Θερινά σχολεία ιδρύει η Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Μαγνησίας», εφημερίδα «Ταχυδρόμος Μαγνησίας», 12.05.2016.
2 Βλ. Wilson, A. (1996), “Speak Up - I Can’t Write What You’re Reading”: The Place of Literacy in the Prison Community, Journal of Correctional Education, 47 (2), 94-100.
3 Σχετικό είναι το άρθρο του De Oliveira, W.F. (2007),“Street social education: Historical, political and
pedagogical bases”, Historia, Ciencias, Saude - Manguinhos, 14 (1), 135-158.
4 Ενδεικτικά: Diseth, Α., Eikeland, O., Manger, T. & Hetland, H. (2008). “Education of prison
inmates: course experience, motivation, and learning strategies as indicators of evaluation”, Educational Research and Evaluation, 14 (3), 201 - 214.
5 Αναλυτική περιγραφή της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής δράσης υπάρχει στο: Hopwood, C. (1999). «Free with Words. Writers in Prison”, Wales: Bar None Books.
6 Σχετικό ρεπορτάζ στο http://tvxs.gr/news/kosmos/finlandia-oi-anoiktes-fylakes-me-toys-eleytheroys-fylakismenoys
7 Μάγος, Κ. (2013) (επιμ.). «Στο σχολείο ξεχνώ τη φυλακή…», Αθήνα, εκδ. Καλειδοσκόπιο. Ανάκτηση από: kaleidoscope.gr/chryso-pouli.html, 02.08.2016.
Κώστας Μάγος, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
