Τρία Δημοτικά σχολεία -το 35ο και το 70ό Αθηνών, όπως και το 5ο Δάφνης- δοκίμασαν την εμπειρία της Documenta 14 και το καθένα με διαφορετικό τρόπο προσέλαβε αυτό που αποκάμουμε σχολείο ανοιχτό στην κοινότητα. Επίσης και σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Όπως επίσης και με το έργο του Ζάφου Ξαγοράρη «Η κόγχη» (2017), μια παρέμβαση στο παρεκκλήσι του 8ου Γυμνασίου Αθηνών του Νικόλαου Μητσάκη δοκιμάστηκε να αναδειχθεί εκ νέου η υπαίθρια διδασκαλία, το υπαίθριο σχολείο στο Πεδίο του Άρεως (αρχιτεκτονικής του Νικολάου Μητσάκη πάλι), η κίνηση στον χώρο και η ανανέωση των δημόσιων νοημάτων του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα της κρίσης, νοήματα που σήμερα παίρνουν νέες δυναμικές. Τι σημαίνει όμως η τέχνη να δίνει τη δυνατότητα στα σχολεία να είναι ανοιχτά και να παράγουν υποκειμενικότητες, στην παιδαγωγική να είναι πολιτική και στην κοινότητα να περιμένει το «έξω» της να αγαπηθεί;
Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Documenta14 «Ερμηνείες Υλικών» δοκιμάστηκαν υλικά, σχέσεις, ερμηνείες, μνήμες, αφηγήσεις και αναδύσεις ιστοριών. Έτσι, στο 35ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών η ομάδα Playroom, με τη Moyra Davey και τη Μαίρη Ζυγούρη, δοκίμασε την ύφανση με τον ίδιο τρόπο που έγινε στο 70ό δημοτικό σχολείο Αθηνών. Τα έργα των παιδιών όλων των σχολείων εκτέθηκαν στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), χώρο που επισκέφτηκαν τα παιδιά στα τέλη Μαΐου. Το σχολείο, από κλειστοφοβικό που ήταν τα τελευταία χρόνια, μετά το 2014 βρήκε την ευκαιρία να αποδράσει στην κοινότητα. Η τέχνη τού έδωσε αυτή τη δυνατότητα.
Το δεύτερο σχολείο που συμμετείχε ήταν το 70ό Δημοτικό Σχολείο Αθηνών, με το τμήμα Ε2 και τον εκπαιδευτικό Γιάννη Σίνη. Σε συνεργασία με τη συντονίστρια του προγράμματος Έλλη Παξινού, επισκέφτηκαν την τάξη η εικαστικός Ευγενία Γιαννακοπούλου με τους συνεργάτες της και άρχισε για τα παιδιά ένα γοητευτικό ταξίδι στη σύγχρονη τέχνη, μια βιωματική εικαστική αναζήτηση και έκφραση με υφάσματα, μαλλιά και κλωστές.
Να πώς αποδίδει το παιδαγωγικό κλίμα η διευθύντρια του σχολείου Αντιόπη Φραντζή: «Στην αρχή, η Ευγενία παρουσίασε στα παιδιά καλλιτέχνες για τους οποίους ‘η κλωστή και το πλέξιμο είναι τρόπος έκφρασης’, καλλιτέχνες που ‘διηγούνται και τη ζωή τους μέσα από το πλέξιμο’ (όπως το διατύπωσαν τα παιδιά). Στο τέλος, με τις κλωστές και τα υφάσματα που είχαν έρθει στην τάξη, τα παιδιά ‘έπλεξαν’ δύο σχολικές καρέκλες που παρουσιάζονται στο σχετικό τμήμα της έκθεσης στο ΕΜΣΤ.
Οι περιγραφές των παιδιών αποτυπώνουν την εμπειρία: «… Μας μοίρασαν κουβάρια με μαλλί και μας είπαν ότι ήρθαν εδώ για να μας φέρουν πιο κοντά στην τέχνη με το μαλλί και το πώς μπορεί ακόμα και ένα πλεκτό να γίνει έργο τέχνης αρκεί να έχεις φαντασία. Επίσης, μας μοίρασαν ένα μπλοκάκι στο οποίο έπρεπε να σημειώνουμε ό,τι μας έκανε εντύπωση. Η παρουσίαση άρχισε με τη Lerato Shadi από τη Νότια Αφρική, που ήταν επί 60 ώρες μέσα σε ένα μουσείο και ύφαινε με ένα τεράστιο κουβάρι την ‘Ιστορία’ της, όπως αποκαλεί η ίδια ένα τεράστιο κόκκινο χαλί. Ουσιαστικά, το θέαμα ήταν εκείνη που έπλεκε το χαλί μπροστά στον κόσμο, δηλαδή έκανε performance. Επίσης performance έκανε και η Adi Liraz από το Ισραήλ, η οποία όμως, αντί να φτιάχνει το έργο μπροστά στο κοινό, έχει έτοιμο το πλεκτό, το ‘καταστρέφει’ και το ξαναφτιάχνει. Μήπως όμως αυτό που εμείς αποκαλούμε καταστροφή του έργου να είναι το θέαμα στο μουσείο; Η Υarn Bombing ντύνει δέντρα και οχήματα με μαλλί και επειδή μας άρεσε πολύ η ιδέα, με το μαλλί που μας μοίρασαν ντύσαμε κι εμείς δύο καρέκλες».
Η επόμενη εμπειρία των παιδιών στο πλαίσιο της Documenta14 ήταν η συνεργασία των τμημάτων Ε1 και Ε2 με την Τζένη Μαρκέτου. Οι εκπαιδευτικοί Γιάννης Σίνης και Κυριακή Πλατή συνεργάστηκαν μαζί της στο πλαίσιο του έργου της «Δοκιμή για μια ανέφικτη συνέλευση» που παρουσιάστηκε στο Γκαίτε, στις 19 Μαΐου, στην εκδήλωση Νύχτα Αισθητικής. Τα λόγια τους: «Όλα τα παιδιά συνεργαστήκαμε ομαδικά και αναλάβαμε ένα σπουδαίο έργο. Εκπροσωπήσαμε ζώα και φυτά και οργανώσαμε μια συνέλευση με μεγάλη υπευθυνότητα. Κάθε παιδί έγραψε ένα μικρό χαρτί με επιθυμίες, φόβους και διαμαρτυρίες ζώων και φυτών. Καταγράψαμε δηλαδή τις φωνές τους. Δείχνοντας σεβασμό στην πολυφωνία και σε όλες τις απόψεις, θεωρώ πως εκπροσωπήσαμε άξια τα ζώα και τα φυτά σε αυτή τη συγκέντρωση και αναλάβαμε μια σπουδαία κοινωνική δράση.
Τα παιδιά κατέγραψαν αυτές τις φωνές ως συνθήματα σε πλακάτ που συμμετείχαν με τον τρόπο τους στην ιδιόρρυθμη αυτή συνέλευση, μαζί με τα πλακάτ και άλλων σχολείων. Οι μαθητές μου που παραβρέθηκαν όχι μόνο πήραν τον λόγο, αλλά και πρωταγωνίστησαν στα δρώμενα, παίρνοντας έναν ανεπάντεχα ενεργό ρόλο στην εξέλιξη της performance. Χαρακτηριστικά έλεγαν ότι ‘Ήταν υπέροχο ότι μπορεί κάποιος να σκεφτεί κάτι τόσο πρωτότυπο για να σώσει το περιβάλλον και να δείξει στους άλλους ότι η τέχνη μπορεί να συνδυαστεί με την οικολογία’ ή ότι ‘Η τέχνη δεν είναι μόνο ζωγραφιά. Είναι πολύ περισσότερα πράγματα’. Γι αυτό κι εγώ ευχαριστώ τους συναδέλφους μου που τους άνοιξαν τέτοια παράθυρα».
Αντίστοιχη ήταν και η εμπειρία στο 5ο Δημοτικό Σχολείο Δάφνης Γεώργιος Μπουζιάνης, το οποίο έχει εδώ και πολλά χρόνια επιλέξει να οδηγεί τους/τις μαθητές/τριές του στον δρόμο των τεχνών, του πολιτισμού και της εικαστικής αγωγής. Η εικαστικός Eileen Botsford ήταν εκείνη που επιλέχθηκε από την ομάδα της Documenta14 να επισκεφθεί το σχολείο και να οργανώσει εικαστικά εργαστήρια για τα παιδιά της ΣΤ΄ τάξης. Η ίδια η εικαστικός ανέφερε: “Είναι αναμενόμενο όταν σε φιλοξενούν να υλοποιήσεις ένα εικαστικό εργαστήριο σε ένα τόσο δραστήριο και δημιουργικό σχολείο, όσο το 5ο Δημοτικό Δάφνης Γεώργιος Μπουζιάνης, η εμπειρία να είναι για όλους τόσο 'πολύχρωμη' όσο και αποκαλυπτική”.
Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που αποδίδει τη συνεργασία τού σχολείου με την κοινότητα και το μουσείο ο διευθυντής του σχολείου Νίκος Ευσταθίου: «Οι μαθητές της ΣΤ΄ Δημοτικού, με τους οποίους πραγματοποιήθηκε το εργαστήριο 'Telling Works' του εκπαιδευτικού προγράμματος της Documenta 14, όχι μόνο είχαν ενημερωθεί από προηγούμενη εκπαιδευτική επίσκεψη στο Ινστιτούτο Γκαίτε για την ιστορία της Documenta, αλλά ήταν και έτοιμοι να δεχτούν, να κατανοήσουν το πλούσιο εννοιολογικά πληροφοριακό υλικό και να δημιουργήσουν με εικαστικές εφαρμογές. Η έμπνευση και η διαδρομή του εργαστηρίου άρχισαν με ένα αντικείμενο που μας έστειλε ο καλλιτέχνης Ανδρέας Ragner Κασσάπης. Το αντικείμενο αυτό, ένα αναλογικό τηλέφωνο του ’80, ενώ δεν είχε συνδέσμους με την πρακτική της δουλειάς του, είχε εξαιρετικά δυνατή εννοιολογική σημασία. Ήταν ένα αντικείμενο που για προσωπικούς του λόγους είχε για τον ίδιο μεγάλη συναισθηματική αξία. Βρήκα το αντικείμενο ιδιαίτερα ενδιαφέρον θεματολογικά. Πώς η σχέση μας, η ιστορία μας με ένα αντικείμενο μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης και πώς το ίδιο το αντικείμενο μπορεί να αποτυπωθεί με εικαστικές εφαρμογές. Επίσης, πώς με ένα αντικείμενο μπορεί να δοθεί η ευκαιρία για περισσότερη παρατήρηση και ο ανάλογος χρόνος που χρειάζεται ώστε να σκεφτούμε και να δούμε το αντικείμενο σαν σχήμα, όγκο, ύπαρξη, αλλά και να θυμηθούμε όλη την ιστορία που κουβαλάει. Με τα παραπάνω ως πηγή έμπνευσης ζητήθηκε από τους μαθητές/τριες να φέρουν την ημέρα του εργαστηρίου ένα αντικείμενο που να είχε ιδιαίτερη συναισθηματική αξία για αυτούς. Όπως αναφέρει η Documenta με τα λόγια της Kathryn Sullivan Kruger, ‘Το ρήμα υφαίνω χρησιμοποιείται από παλιά ως μεταφορά για μια πράξη δημιουργίας που δεν αφορά ένα ένδυμα, αλλά κάτι διαφορετικό, είτε αυτό είναι μια ιστορία, μια πλοκή ή ένας κόσμος. Ως εκ τούτου, ο υφαντουργός αποτελεί συνώνυμο του δημιουργού και, όπως το νήμα μπορεί να πλέκεται και να δημιουργεί έναν κόσμο, έτσι μπορεί και να ξετυλιχθεί’ (Kathryn Sullivan Kruger, καθηγήτρια Αγγλικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο του Lynn, ΗΠΑ, “Υφαίνοντας τη λέξη”, 1960).
Ακόμα μία δράση πραγματοποιήθηκε με την Τζένη Μαρκέτου με βάση το εξής ερώτημα: «Τι θα συνέβαινε αν όλα τα ζώα, τα φυτά, έως και το ίδιο το έδαφος και οι ωκεανοί είχαν μερίδιο λόγου σε αυτό το πλαίσιο διαπραγματεύσεων όπου και διακυβεύεται το μέλλον του οικοσυστήματός μας;». Έτσι, στις 8 Μαΐου 2017 πραγματοποιήθηκαν 2 δίωρα εικαστικά εργαστήρια με την εικαστικό Τζένη Μαρκέτου. Η "Δοκιμή για μια ανέφικτη συνέλευση" αποτελεί τον τίτλο του project καλλιτεχνικής και παιδαγωγικής πειραματικής της εικαστικού. Η Ε΄ και η ΣΤ΄ τάξη συμμετείχαν διαβάζοντας κεφάλαια από τη «Φάρμα των Ζώων» του Όργουελ και προσεγγίζοντας βιωματικά την έννοια της συνέλευσης, καταγράφοντας τις ιδέες τους, τα συνθήματά τους, τις νοηματικές σηματοδοτήσεις τους, εκφράζοντας άβια και έμβια όντα του περιβάλλοντός μας. Αυτές τις σηματοδοτήσεις τις εξέφρασαν ατομικά και συλλογικά χρησιμοποιώντας και τη γλώσσα του σώματος - όπως σε συνέλευση. Η εικαστική τους παρουσίαση ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια των δασκάλων τους και τα πλακάτ – σήματα πήραν μέρος στην εκδήλωση στο Ινστιτούτο Γκαίτε κατά τη διάρκεια της Ανέφικτης Συνέλευσης στις 19 Μαΐου 2017, φέρνοντας τη φωνή άβιων και έμβιων όντων του πλανήτη μας σε μια συζήτηση παιδιών και ενηλίκων για την οικολογία.
Ας δούμε ακόμα μερικά ζητήματα. Στέλνοντας λογοκριμένα βιβλία στο εμβληματικό έργο στο Κάσελ της Γερμανίας για την Documenta14, τον «Παρθενώνα των βιβλίων» της Marta Minujin –όπως τα αναγνωστικά «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) και τα αναγνωστικά της Κυβέρνησης του Βουνού– ανοιγόμουν σ’ αυτή την προβληματική του ανολοκλήρωτου σχολείου της κοινότητας. Τι κάνει το σχολείο φοβικά ασφαλές και εσωστρεφές ώς τον βαθμό στρατοπέδου συγκέντρωσης; Η ιεραρχία, τα καψώνια, ο εκφοβισμός, η χαρά του καθήκοντος, η καλλιέργεια της υπακοής, οι τιμωρίες, ή η μη αναγνώριση των παιδιών - δούλων από τους αφέντες - δασκάλους τους; Και τα λογοκριμένα βιβλία θα μπορούσε να ήταν αυτό το εκτός του σχολείου, το βρόμικο που το εισαγάγουμε μόνο όταν δεν το προλάβουμε κατασταλτικά με την αυτολογοκρισία μας με την τεχνική του “Τι νέα;”. Μέρες μετά, στα εγκαίνια, ο καλλιτεχνικός διευθυντής Άνταμ Σίμτσικ ανακοινώνει πως «η λογική αυτής της Documenta είναι η μάθηση. Όχι αυτή του σχολείου, αλλά η ελεύθερη από προκαταλήψεις». Τα ανοιχτά σχολεία λοιπόν δοκίμασαν τελικά την υπέρβαση των προκαταλήψεων και τη δική τους αποσχολειοποίηση; Το Σκασιαρχείο, συμμετέχοντας στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Documenta14, πηγαίνοντας στα σχολεία με τον Άνταμ ή με τους ανθρώπους του εκπαιδευτικού προγράμματος ή συνεργαζόμενο με τον Ζάφο Ξαγοράρη και την Τζένη Μαρκέτου, δοκίμασε την προβληματοποίηση της εικόνας του σχολείου και αποπειράθηκε να συμμετέχει σ’ αυτές τις νέες σχέσεις αντιπροσώπευσης/αναπαράστασης των παιδιών, το νέο πολιτικό υποκείμενο. Αυτή την αποκτηθείσα ορατότητα καλούμαστε να την κάνουμε παρόν.
