Σε αυτή τη σύντομη παρουσίαση θα προσπαθήσω να αναδείξω μερικούς τρόπους με τους οποίους η εκπαίδευση ως κοινωνικό φαινόμενο σχετίζεται άμεσα με τη διάσταση του χώρου. Θα βασιστώ στη δική μου ακαδημαϊκή ενασχόληση με την αλληλεπίδραση του χώρου με τις κοινωνικές διεργασίες, όπως και στην προσωπική μου εμπειρία ως μητέρα από την εκπαίδευση των παιδιών μου, για να κάνω μερικές παρατηρήσεις για το πώς ο χώρος του σχολείου αλληλεπιδρά με τα διαφορετικά εκπαιδευτικά μοντέλα, τη φιλοσοφία τους και τις κοινωνικές τους σημασίες και πώς εναλλακτικές εκπαιδευτικές ή και περιθωριακές μέθοδοι θα μπορούσαν να αποτελέσουν οδηγό για τη βελτίωση των συνθηκών στο υπάρχουν σχολικό σύστημα.
Το συμβατικό μοντέλο
Στο μοντέλο που είναι το πιο διαδεδομένο σήμερα, και που ουσιαστικά είχε συγκροτηθεί τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη, είναι αυτό της συγκέντρωσης πολλών ομηλίκων σε έναν κλειστό χώρο για τέσσερις με οχτώ ώρες την ημέρα. Εκεί γίνεται η παράδοση διαφόρων μαθημάτων, η ύλη των οποίων καθορίζεται από έναν κεντρικό φορέα που προαποφασίζει τι πρέπει να διδαχθούν τα παιδιά. Το καθήκον τής μετάδοσης αυτών των πληροφοριών ανατίθεται στους δασκάλους και στις δασκάλες, άτομα που όμως δεν έχουν παρά ελάχιστο λόγο για το είδος της γνώσης και μόνο μικρό για τον τρόπο με τον οποίο αυτή παρέχεται.
Αντίστοιχα, οι μαθητές και μαθήτριες, που είναι οι αποδέκτες και αποδέκτριες αυτών των γνώσεων, έχουν πρακτικά μια σχεδόν παθητική θέση, μια θέση καταναλωτή/καταναλώτριας. Η αξιολόγησή τους μέσω διαφόρων συστημάτων βαθμολόγησης αφορά κατά κύριο λόγο το κατά πόσο έχουν αφομοιώσει τις απαιτούμενες πληροφορίες σε μια δεδομένη στιγμή.
Αυτό το εκπαιδευτικό σύστημα υλοποιείται στον χώρο με μια αντίστοιχη υλική οργάνωση. Το χωρικό πρότυπο του σύγχρονου σχολείου, παρά τις πολλές προσπάθειες μεταρρύθμισής του, συνεχίζει να είναι το ίδιο με αυτό του εργοστασίου, του στρατοπέδου, του νοσοκομείου ή της φυλακής, όπως μας έχει δείξει ο Μισέλ Φουκώ.
Τα σχολικά κτήρια σχεδιάζονται ως χώροι εν σειρά, σε παράθεση οριζοντίως ή και καθέτως, με έναν ψυχρά λειτουργικό τρόπο, ως ένα ορθογωνικό κουτί χωρίς χρώματα, ποικιλία και διαβαθμίσεις, με σκληρά υλικά, χωρίς έναν ενιαίο χώρο αλληλεπίδρασης παιδιών και δασκάλων εκτός από την υπαίθρια αυλή. Όμως ούτε και οι αυλές έχουν πράσινο, κήπο, παιχνίδια, φυσικά υλικά ή νερό.
Βέβαια, η εφαρμογή αυτού του προτύπου δεν σημαίνει ότι το σχολείο είναι φυλακή, όπως δεν είναι και το νοσοκομείο. Αλλά σχετίζεται με το πρόγραμμα των μαθημάτων, την οργάνωση των χώρων, την έλλειψη συμμετοχής των μαθητών, την έλλειψη ελευθερίας στην κίνηση και της επαφής με τον δημόσιο χώρο ή τη φύση.
Το σύστημα της καθολικής και υποχρεωτικής εκπαίδευσης λειτουργεί ως ένας θεσμός προσαρμογής των παιδιών σε ένα βιομηχανικό μοντέλο πειθάρχησης, έναν τρόπο παραγωγής και ζωής που προωθεί την υπακοή, τη μίμηση και την άκριτη ένταξη στην ομάδα. Η φιλοσοφία αυτού του προτύπου οργάνωσης βασίζεται στο επιστημολογικό μοντέλο του Διαφωτισμού, στην πίστη στον ορθολογισμό, στην επιστήμη, την αντικειμενικότητα και στους αριθμούς. Το ιδανικό είναι η συσσώρευση πληροφοριών και η εργαλειακή τους χρήση. Παράλληλα, διακρίνεται από αδιαφορία για τις ανθρώπινες σχέσεις και απαξίωση των συναισθημάτων.
Το ελευθεριακό εναλλακτικό μοντέλο
Στο ελευθεριακό ή δημοκρατικό παράδειγμα για την παιδεία, όπως έχει αναπτυχθεί από τις αρχές του 20ού αιώνα από τους Maria Montessori, Rudolf Steiner στα σχολεία Waldorf, Célestin Freinet ή τον Alexander Neill στο Summerhill, που βλέπουμε να εμφανίζονται με διάφορες μορφές και στην Ελλάδα, υιοθετείται μια διαφορετική προσέγγιση. Κοινά χαρακτηριστικά αυτών των παραδειγμάτων είναι η εμπιστοσύνη στο παιδί και ο σεβασμός στις ικανότητές του, στη φυσική ψυχολογική και γνωστική του ανάπτυξή του, στον ατομικό του ρυθμό, στα ενδιαφέροντά του, στην ανεξαρτησία του, την προσωπική του ελευθερία σε συνδυασμό με τον σεβασμό της ελευθερίας των άλλων. Στους σκοπούς της εκπαίδευσης συμπεριλαμβάνονται η καλλιέργεια της δημιουργικότητας, της φαντασίας, της έμπνευσης, η ανάπτυξη της κριτικής συνείδησης, αλλά και της αρμονικής συνεργασίας με τα άλλα παιδιά και τους ενήλικες.
Στα σχολεία όπου έχουν υιοθετηθεί αυτές οι αρχές εφαρμόζονται πολύ διαφορετικά προγράμματα σπουδών με χαλαρό κι ευέλικτο χρονοδιάγραμμα, ενώ η παρακολούθηση δεν είναι υποχρεωτική και προσφέρονται πολλαπλές επιλογές. Η μάθηση βασίζεται κυρίως στην άμεση εμπειρία, την πρακτική εφαρμογή και στον πειραματισμό, με στόχο την άμεση σύνδεση της θεωρίας με την πράξη, πάντα με βάση τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητες του παιδιού και ανεξάρτητα από την ηλικία του. Η οργάνωση της σχολικής ζωής και του προγράμματος γίνεται σε ένα πλαίσιο αυτονομίας και αυτοδιαχείρισης και όπου όλα τα μέλη έχουν ισότιμο ρόλο.
Σε αυτά τα σχολεία δίνεται μεγάλη σημασία στον χώρο, καθώς θεωρείται πως το περιβάλλον παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των ικανοτήτων των παιδιών, τόσο των γνωστικών όσο και των κοινωνικών. Έτσι οργανώνεται με τρόπο που να ευνοεί την ανάπτυξη πρωτοβουλιών, τη δημιουργική συνεργασία και την αυτόνομη μάθηση.
Σε σχολεία Waldorf αλλά ακόμη και σε σχολεία στη Σουηδία, σήμερα οι χώροι δεν είναι οργανωμένοι ως αίθουσες με θρανία εν σειρά, αλλά ως χώροι μελέτης και συνεύρεσης-συνεργασίας και θυμίζουν καθιστικό ή βιβλιοθήκη.
Ακόμη, πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι στα «εναλλακτικά» σχολεία υποστηρίζονται οι σωματικές δραστηριότητες των παιδιών, σε κλειστούς αλλά και ανοιχτούς χώρους. Η αυλή θεωρείται σημαντικός χώρος παιχνιδιού αλλά και μάθησης, υπάρχουν παιχνίδια για μικρά παιδιά αλλά και υποδομές για αθλητικές δραστηριότητες. Επίσης, προάγεται η επαφή με τη φύση, με τα δέντρα, τον κήπο, το χώμα, την άμμο, το νερό και η μάθηση στο εξωτερικό φυσικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικό είναι ότι το δάσος δίπλα στο σχολείο του Summehill αποτελεί οργανικό κομμάτι της σχολικής ζωής, ενώ οι αυλές σε σχολεία Waldorf διευκολύνουν την αλληλεπίδραση μεταξύ των παιδιών και του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό συμβαίνει ακόμη και στην Ελλάδα! Το δημοτικό σχολείο του Φουρφουρά στην Κρήτη αυτοαποκαλείται «Σχολείο της φύσης και των χρωμάτων».
Πέρα από το κλασικό σχολείο
Αντίστοιχα, σε εναλλακτικές πρακτικές, όπως το homeschooling (εκπαίδευση κατ’ οίκον) και το unschooling («αποσχολειοποίηση»), όπου ακολουθείται μια πιο αυθόρμητη και ελεύθερη διαδικασία μόρφωσης εκτός σχολικού συστήματος, οι μαθητές εντάσσονται στους χώρους της καθημερινότητας και αλληλεπιδρούν με αυτούς.
Το πιο «παραδοσιακό» homeschooling ακολουθεί ώς ένα σημείο το αναλυτικό πρόγραμμα και την ύλη του δημόσιου σχολείου και για πολύ ειδικές περιπτώσεις, π.χ. λόγους υγείας, επιτρέπεται και στην Ελλάδα. Στις ΗΠΑ και στη Βρετανία είναι μια νόμιμη και σχετικά αποδεκτή μέθοδος εκπαίδευσης, για την οποία είναι διαθέσιμα σχετική ύλη, εργαλεία και εξεταστικές μέθοδοι.
Ο χώρος αυτού του «σχολείου» είναι το σπίτι, το οποίο όμως χρησιμοποιείται με διαφορετικό τρόπο για να ικανοποιήσει περισσότερες ανάγκες. Επιπλέον, τα περισσότερα παιδιά παρακολουθούν και άλλα μαθήματα εκτός σπιτιού και επισκέπτονται πιο συχνά δημόσιους χώρους, όπως βιβλιοθήκες, μουσεία, ωδεία, γυμναστήρια, φροντιστήρια, καλλιτεχνικά εργαστήρια στην πόλη, και μέρη στο βουνό ή στη θάλασσα.
Το unschooling είναι «γνωστό και ως αυτόνομη μάθηση που οδηγείται από το παιδί ή από την απόλαυση» και όπου «τα παιδιά αποφασίζουν τι θα ήθελαν να μάθουν και πότε … θέτουν το πρόγραμμα και τον ρυθμό. Ο στόχος είναι να μάθουν μέσα από τη ζωή» (https://www.theguardian.com/education/2016/oct/11/unschool-children-monitor-home-schooling-education). Είναι μια μέθοδος εκπαίδευσης που συγκροτήθηκε στην εναλλακτική κουλτούρα του 1970 στην Αμερική και σήμερα είναι νόμιμη (αν και περιθωριακή) στις ΗΠΑ, στη Γερμανία και στη Βρετανία.
Τα χαρακτηριστικά του έχουν ομοιότητες με τις εναλλακτικές μεθόδους εκπαίδευσης, όπως ο καθορισμός της «ύλης» με συνεργασία παιδιών και γονιών ή άλλων ενηλίκων, η ελευθερία στη χρήση του χρόνου, η έμφαση στη φαντασία και τη δημιουργικότητα, η μάθηση μέσα από την εμπειρία.
Ο χώρος της εκπαίδευσης/μόρφωσης ταυτίζεται με τον χώρο της καθημερινής ζωής. Εκτός από τον χώρο του σπιτιού και της γειτονιάς, τα παιδιά χρησιμοποιούν και αλληλεπιδρούν με χώρους άλλων ιδρυμάτων, όπως και στο homeschooling, με το αστικό περιβάλλον, με τα ταξίδια σε άλλες χώρες, με τη φύση.
Στην πραγματικότητα, το unschooling θα μπορούσε να αποδειχτεί και πολύ πιο οικονομικό, καθώς θα αξιοποιούνταν καλύτερα οι ήδη υπάρχοντες χώροι, όπως και το ανθρώπινο δυναμικό, αλλά σε μια νέα βάση. Επιπλέον, η πρακτική του unschooling αποτελεί και μια αναγνώριση ότι οι άνθρωποι αποκτούν νέες γνώσεις και δεξιότητες συνεχώς και παντού και όχι μόνο σε χώρους και χρόνους ειδικά καθορισμένους γι’ αυτό, γνώσεις πιο άμεσες, βιωματικές. Και γι’ αυτό πιο μόνιμες.
Νέες προοπτικές, νέοι τόποι
Δεδομένου όμως ότι ακόμη κι αν υπήρχε νομοθετικά στην Ελλάδα η δυνατότητα να μην παρακολουθήσει ένα παιδί το σχολείο και να έχει μια πολύ πιο ελεύθερη διαδικασία μόρφωσης, πόσοι γονείς θα είχαν τη δυνατότητα, τη διάθεση ή τον χρόνο να το κάνουν αυτό; Πιθανότατα δεν θα ήταν και η καταλληλότερη λύση για τις περισσότερες οικογένειες.
Οπότε θεωρώ πως η μεγαλύτερη χρησιμότητα της πρακτικής του homeschooling και του unschooling είναι να διευρύνει τα όρια του εφικτού, να ανοίξει νέους ορίζοντες στο πώς σκεφτόμαστε για την παιδεία, τη μόρφωση, τη συνεργασία, την αυτονομία. Μπορεί να εμπλουτίσει τα εργαλεία της καθολικής εκπαίδευσης από αλλαγές στο περιεχόμενο της διδακτέας ύλης, τα ωράρια, τις σχέσεις μεταξύ εκπαιδευτικών, παιδιών και γονιών, μέχρι τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τον χώρο στο σχολείο, σε άλλα ιδρύματα ή στους δημόσιους χώρους της πόλης, στη φύση.
Η έννοια της αποσχολειοποίησης (deschooling, όπως την ανέπτυξε ο Ιβάν Ίλιτς) μπορεί να προσφέρει ένα όραμα για την εκπαίδευση αλλά και για την κοινωνία γενικότερα όχι μόνο για τους εκπαιδευτικούς ή τους υπεύθυνους για την πολιτική της παιδείας, αλλά και για γονείς, μαθητές και μαθήτριες, κοινωνικούς επιστήμονες και όσους ασχολούνται με τον χώρο, όπως και ένα ευρύτερο κοινό που ενδιαφέρεται για κοινωνικές αλλαγές προς την κατεύθυνση της χειραφέτησης και της αυτονομίας!
