Μυρσίνη Ζορμπά
Γιατί η σχέση με τα βιβλία είναι μια σχέση σημαντική για τα παιδιά;
Διότι τα βιβλία είναι τα ορατά, χειροπιαστά, πρακτικά αντικείμενα, που επιτρέπουν στην επιθυμία να εκφραστεί και να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο ελεύθερης επιλογής και πρόσβασης στον συμβολικό κόσμο. Η διαδρομή από τον πραγματικό κόσμο στον συμβολικό κόσμο των εννοιών, των νοημάτων και των συναισθημάτων, η αποκωδικοποίηση και η συναρμογή τους, η ανάπτυξη του διανοητικού χάρτη και η διαχείρισή του θα αποτελέσουν, στη συνέχεια, τον πυρήνα του πολιτισμικού κεφαλαίου κάθε ξεχωριστού παιδιού.
Τα βιβλία σήμερα: Σε ποιο εκπαιδευτικό περιβάλλον;
Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες τα βιβλία έγιναν πιο προσιτά και ελκυστικά σε παιδιά και γονείς. Σ’ αυτό βοήθησαν οι ίδιοι οι συγγραφείς, οι εικονογράφοι και οι εκδότες, ο ανανεωμένος λόγος των εκπαιδευτικών και ένα περιβάλλον με καμπάνιες και ομάδες ανάγνωσης, εκθέσεις, παιδαγωγικά προγράμματα και εκδηλώσεις που έχουν την αφετηρία τους στη δεκαετία του ’90. Παράλληλα, βελτιώθηκε το εκπαιδευτικό περιβάλλον και οι πειθαρχίες του, το ίδιο και τα σχολικά βιβλία, η ανάγνωση βιβλίων εντάχθηκε στη ρουτίνα πολλών σχολικών τάξεων, ενώ περισσότερες από μία γενιές των παιδιών που μεγάλωσαν σε αυτό το περιβάλλον βρίσκονται από καιρό στη θέση δασκάλων και γονιών. Στο μεταξύ, οι νέες τεχνολογίες και το Διαδίκτυο βοήθησαν τα παιδιά να εξοικειωθούν περισσότερο με την ανάγνωση κειμένων μέσα από νέες πρακτικές που ενίσχυαν το ενδιαφέρον τους και το συνδύαζαν με την ψυχαγωγία.
Αυτό που δεν άλλαξε, ωστόσο, είναι η αποσπασματικότητα του σχολικού εγχειριδίου, που θα μπορούσε να το παρομοιάσει κάποιος με ακρωτηριασμένο σώμα. Δεν άλλαξαν επίσης τα δομικά προβλήματα της εκπαίδευσης στην αλυσίδα τους, με αποκορύφωμα τις εξετάσεις για το πανεπιστήμιο. Οι βαθιές τομές που χαράζουν την κατιούσα της ανάγνωσης από το Δημοτικό Σχολείο στο Γυμνάσιο και το Λύκειο δείχνουν και τα ανταγωνιστικά πεδία (φροντιστήρια, εξετάσεις, απομνημόνευση) στα οποία το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα θυσιάζει την ανάγνωση, μια βασική και πρωταρχική λειτουργία στην οποία κατά τα άλλα ομνύει.
Αυτό σημαίνει ότι, παρά τα καλά παραδείγματα, τους κατά καιρούς εντυπωσιακούς αριθμούς που ακούμε και τις καλές προθέσεις, η σχολική κοινότητα δεν διαθέτει ένα κέντρο έρευνας που είναι η σχολική βιβλιοθήκη. Οι αριθμοί είναι δυστυχώς αίολοι, οι προθέσεις και οι σχεδιασμοί κατ’ επανάληψη και κατ’ εξακολούθηση ανολοκλήρωτοι. Αυτό οδηγεί στην αυθεντία του εγχειριδίου, στην εσωστρέφεια της τάξης, στην αδυναμία οργάνωσης της γνώσης στη βάση ενός σύγχρονου και κριτικού διαλόγου που θα στηρίζεται σε διαφορετικές πηγές, ερμηνείες, συγκρίσεις, επικοινωνία με τον έξω κόσμο.
Σε ποιο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον;
Ως συμπλήρωμα των παραπάνω, έρχεται να επιδεινώσει την κατάσταση η απουσία δημοτικών βιβλιοθηκών ως κέντρων της ζωής της κοινότητας. Η χώρα στερείται βιβλιοθηκών σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο κι αυτό περιορίζει την ανάπτυξη της ενημέρωσης, της πληροφόρησης, του διαλόγου, ακόμη και της μεταξύ τους ανταλλαγής ιδεών σε μικρούς και μεγάλους. Ο πολιτιστικός χώρος που θα έδινε τη δυνατότητα να ξεφυλλίσει και να διαλέξει ένα παιδί βιβλία, να ρίξει μια ματιά σε κόμικς, να παίξει ένα επιτραπέζιο παιχνίδι ή να αναζητήσει πληροφορίες στο Διαδίκτυο με συντροφιά άλλα παιδιά δεν υπάρχει. Ο ίδιος αυτός χώρος, όπου θα συναντούσε και έφηβους ή ενήλικες που κι εκείνοι ψάχνουν για πληροφόρηση, διαβάζουν μια εφημερίδα, ρίχνουν μια ματιά στο Διαδίκτυο ή κάνουν διάλειμμα από τις δουλειές τους συμμετέχοντας σε μια συζήτηση δεν υπάρχει στις γειτονιές της Αθήνας και, εκτός εξαιρέσεων, και στις άλλες πόλεις της χώρας. Αλλά όλες ο παραπάνω πολιτιστικές πρακτικές που συνδέουν τα παιδιά με την κοινωνική ζωή είναι αναντικατάστατες από την άποψη της κοινωνικότητας, της συνοχής της κοινότητας και της ανάπτυξης συνείδησης του πολίτη στο παιδί. Μάλιστα, η έλλειψη αυτή στερεί ακριβώς από εκείνα τα παιδιά που περισσότερο το έχουν ανάγκη τη δυνατότητα να αποκτήσουν το πολύτιμο κοινωνικό και πολιτισμικό κεφάλαιο που θα τα ενθαρρύνει και θα τα εμψυχώσει στη μετέπειτα ζωή τους.
Νέες προτάσεις για την ανάγνωση
Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια ανανεώνονται διαρκώς οι ιδέες γύρω από την τόνωση της σχέσης των παιδιών με την ανάγνωση. Ορισμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, παιχνίδια στο τάμπλετ, καθώς και επεξεργασμένα ιδιαίτερα προγράμματα που λειτουργούν με πρωτοβουλία μικρών ομάδων εκπαιδευτικών ή πολιτισμικών διοργανωτών αποδεικνύονται ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Θα περιγράψω ένα πρόσφατο παράδειγμα πιλοτικού προγράμματος έχει τον τίτλο «Μοιραζόμαστε βιβλία, μοιραζόμαστε πατρίδες», που συνδυάζει επιπλέον την ανάγνωση με τη διαφορετικότητα και αποτελεί ένα από τα «Σημεία Επαφής» που αναπτύσσει το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού μεταξύ Ελλήνων και παιδιών-προσφύγων (Σύρων, Αφγανών κ.ά.). Έχοντας εξασφαλίσει έναν αριθμό δίγλωσσων βιβλίων, μοιράζονται στα παιδιά μερικά βιβλία που μπορούν να διαβάσουν στη δική του γλώσσα καθένα. Έτσι, μπορούν να διαβάσουν την ίδια ιστορία παιδιά που διαβάζουν αραβικά, φαρσί, ελληνικά, ακόμη και αγγλικά ή γερμανικά. Στη μεταξύ τους συνάντηση, όλα τα παιδιά έχουν, στη συνέχεια, την ευκαιρία να συζητήσουν την ίδια ιστορία, να ανταλλάξουν ιδέες και ερμηνείες για τους ήρωες και τον τρόπο που σκέφτονται ή συμπεριφέρονται. Μέσα από τη συζήτηση αυτή προκύπτουν στοιχεία από τα διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα των παιδιών, που τα μοιράζονται συνήθως με μεγάλο ενδιαφέρον, προκύπτουν διαφορετικές εμπειρίες και γνώσεις, συναισθήματα που ποικίλουν. Όλα αυτά όχι μόνο αρέσουν στα παιδιά και τους προκαλούν το ενδιαφέρον, αλλά αποτελούν ένα κοινό έδαφος οικοδόμησης εμπιστοσύνης και κατανόησης, συναισθηματικής αποφόρτισης, ενσυναίσθησης και κοινωνικής αλληλεγγύης. Όπως είπε και ένας μικρός που συμμετείχε πρόσφατα σε μια τέτοια συνάντηση, ενώ συζητιόταν η ευτυχία του τίγρη και το πώς εκείνος έψαχνε να τη βρει σε δάση και βουνά, «Εγώ νιώθω ευτυχισμένος με αυτή τη συζήτηση που κάνουμε εδώ».
