Τσιαγκάνη Ντόρα, εκπαιδευτικός Π.Ε. 70, ειδική σύμβουλος Εκπαίδευσης Μεταναστών και Προσφύγων, ΙΕΠ
Η λογοτεχνία αποτελεί μια διαφορετική, αλληγορική, εναλλακτική οπτική του ορατού κόσμου, ο οποίος μέσα από τα εργαλεία της μυθοπλασίας συμπληρώνεται, ανασκευάζεται. Η κριτική ανάγνωση δημιουργεί διάθεση συμφιλίωσης, τριβής και στοχασμού σε καυτά θέματα ιστορικοκοινωνικοπολιτικού περιεχομένου μέσα από έναν διαρκή διάλογο μεταξύ του αναγνώστη και του κειμένου. Αυτό ισχύει, ή τουλάχιστον οφείλει να ισχύει, και για τη λογοτεχνία που απευθύνεται σε μικρούς και έφηβους αναγνώστες.
Ένα από τα ζητήματα που διαπραγματεύονται πολλά βιβλία της παιδικής λογοτεχνίας είναι αυτό της ετερότητας. Αν και σε θεσμικό επίπεδο το δικαίωμα στη διαφορετικότητα-ετερότητα έχει κατοχυρωθεί (1ο Άρθρο της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ, άρθρο 21, Απαγόρευση διακρίσεων, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2000/C364/01), εντούτοις αποτελεί σε κάθε διατομική και κοινωνική συναλλαγή, καθώς και σε κάθε γεγονός επικοινωνίας ζήτημα ακανθώδες.
Και αν η διαφορετικότητα περιγράφει τη μοναδικότητα και την πολλαπλότητα του αυτοπροσδιορισμού και των πολυεπίπεδων ιδιοτήτων της προσωπικότητας και της κοινωνικής ταυτότητας των υποκειμένων, η ετερότητα είναι πιο πολιτικός όρος και περιγράφει περισσότερο την κοινωνική κατασκευή του «εμείς» και του «άλλοι» (i-Red Institute for Rights and Equality). Τον τελευταίο κυρίως χρόνο, με ρυθμούς φρενίτιδας, αυτή η κατασκευή του έτερου, του επικίνδυνου «μιάσματος» στην αγκαμπενική του διάσταση κατακλύζει σχεδόν καθημερινά τα ΜΜΕ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (Facebook- Twitter) με στόχο, δυστυχώς, τα παιδιά πρόσφυγες. Ρητορικές του τύπου «κινδυνεύουν τα παιδιά μας από τις αρρώστιες που οι πρόσφυγες κουβαλούν» ώς τις βίαιες συμπεριφορές παρεμπόδισης της εισόδου των παιδιών στις ΔΥΕΠ που φιλοξενούνται σε κάποια Δημοτικά και Γυμνάσια αποδεικνύουν την έλλειψη αντανακλαστικών αποδοχής και άρα ομαλής ένταξης ώστε ο Εμίρ και η Ελίφ να γίνουν με τρόπο ομαλό οι αυριανοί συμμαθητές της Μαρίας και του Κώστα. Σε αυτό το σημείο «παρεισφρέει» η λογοτεχνία ως ένα από τα οχήματα των συμπεριληπτικών προσεγγίσεων. Πάρα πολλά βιβλία με ήρωες παιδιά πρόσφυγες έχουν γραφεί τουλάχιστον τα τελευταία δύο χρόνια. Πολλά από αυτά σε συνεργασία με τη UNICEF και την Ύπατη Αρμοστεία. Κοινός κεντρικός ήρωας είναι το παιδί πρόσφυγας: Ο Ναβίντ (Πάνος Χριστοδούλου, «Ο Ναβίντ δεν ήρθε για διακοπές», εκδ. Κέδρος), ο Φάρις (Γιώτα Κ. Αλεξανδρου, «Χάρις και Φάρις», εκδ. Βιβλιόφωνο), ο Μελάκ, (Αργυρώ Πιπίνη, «Τo ταξίδι, Μελάκ, μόνος», εκδ. Πατάκη), η Αϊσέ (Ελένη Σβορώνου, «Το σκληρό καρύδι», εκδ. Ύπατη Αρμοστεία ΟΗΕ), ο Χασάν (Λότη Πέτροβιτς - Ανδρουτσοπούλου, «Το παιδί από τη θάλασσα», εκδ. Πατάκη). Χάρτινοι ήρωες αλλά και πραγματικές μαρτυρίες εφήβων («Μονόλογοι στο Αιγαίο», εκδ. Πανελλήνιο Θέατρο για την Εκπαίδευση και «Το πιο κρύο καλοκαίρι», έκδ. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ) διηγούνται το ταξίδι από την ανέμελη καθημερινότητα, μία καθημερινότητα που εμπεριείχε όλες τις εκφάνσεις τις κανονικότητας της παιδικής ηλικίας, σχολείο, παιχνίδι, βόλτες, ζαβολιές, στην περιπέτεια του ταξιδιού της προσφυγιάς. Ενός ταξιδιού με κυρίαρχα συναισθήματα τον φόβο, την αβεβαιότητα, την απώλεια, την απελπισία αλλά και την ελπίδα διαφυγής από το σκοτάδι. Ίσως να είναι η πρώτη φορά που ταυτόχρονα με ένα ιστορικό, κοινωνικοπολιτικό γεγονός που έχει αλλάξει, και αλλάζει συνεχώς, την ανθρωπογεωγραφία παράγονται συγχρονικά και κείμενα παιδικής λογοτεχνίας. Το φαινόμενο αυτό ωστόσο προκαλεί μία διττή ανάγνωση: Τα αντανακλαστικά των πνευματικών ανθρώπων, των συγγραφέων στην περίπτωσή μας, είναι σε εγρήγορση και με κείμενα προσπαθούν να αναδείξουν, να ευαισθητοποιήσουν αλλά και να αποδαιμονοποιήσουν το παιδί πρόσφυγα, αναδεικνύοντας το ΠΑΙΔΙ. Το παιδί που έχει ξεριζωθεί, είναι ασυνόδευτο («Χάρις και Φάρις», «Το παιδί από τη θάλασσα»). Το θέμα είναι ότι αυτοί οι ήρωες δεν ζουν μόνο στις σελίδες του βιβλίου, αλλά είναι ορατοί τουλάχιστον στο κέντρο της Αθήνας. Είναι τα παιδιά από τις τυπικές και άτυπες δομές φιλοξενίας (χώροι των καταλήψεων) που κυκλοφορούν ανάμεσά μας. Κάποια μάλιστα από αυτά φοιτούν ήδη στο πρωινό πρόγραμμα του σχολείου. Στο σάρκα με οστά πλέον πρόσωπο αυτών των παιδιών αναγνωρίζονται ο Μαλέκ, η Αϊσέ, ο Φάρις, ο Ναβίντ και τόσοι άλλοι λογοτεχνικοί ήρωες που συνεχώς γεννιούνται. Τα παιδιά αυτά φέρουν έναν διαφορετικό όχι όμως έτερο, με το αρνητικό ιδεολογικό πρόσημο, πολιτισμό. Το διακύβευμα που προκύπτει είναι διαχείριση, η προσέγγιση των βιβλίων αυτών στη σχολική τάξη στο συγκεκριμένο πλαίσιο και αυτό αποτελεί την άλλη όψη της διττότητας. Μέσα από την τραγικότητα της πορείας του ταξιδιού τόσο των χάρτινων ηρώων όσο και των πραγματικών, πρέπει να δώσουμε τα εργαλεία στα παιδιά της τάξης μας να απογυμνώσουν από την τραγικότητα τόσο τους χάρτινους ήρωες όσο και τους πραγματικούς και να ανακαλύψουν τον άνθρωπο πίσω από το πρόσωπο του πρόσφυγα. Τον άνθρωπο που είχε ένα επάγγελμα, που πήγαινε σχολείο με το ίδιο άγχος και, γιατί όχι, με την ίδια βαρεμάρα, τον άνθρωπο που έκανε όνειρα, είχε φιλοδοξίες, τον άνθρωπο που μαχόταν για να βελτιώσει τη ζωή του. Στις αφηγήσεις να σταθούμε στα κοινά νήματα στις ζωές των ανθρώπων που τελικά κινούνται επάλληλα: Ο παππούς Βασίλης, το εξάχρονο τότε ασυνόδευτο παιδί πρόσφυγας στο καράβι από τη Σμύρνη στη Μυτιλήνη, συναντά, χάρη στον εγγονό του Φοίβο, τον Χασάν, τον μικρό ασυνόδευτο πρόσφυγα («Το παιδί από τη θάλασσα»). Ο κ. Αριστείδης, ο δάσκαλος που μεγάλωσε στην Αλεξάνδρεια, συνομιλεί αραβικά με τον Φάρι, τον μικρό ασυνόδευτο πρόσφυγα που ζει κάτω από τη γέφυρα («Χάρις και Φάρις»). Ιστορίες προσφυγιάς του περασμένου αιώνα που αναβιώνουν. ..
Δραστηριότητες που αποσκοπούν στην ταύτιση με τον ήρωα, ας χαρακτηρίζονται από έναν βαθμό «ελεγχόμενης» ενσυναίσθησης, ιδίως για τα παιδιά των μικρότερων ηλικιών. Σε ερωτήματα όπως «Τι θα έκανες εσύ αν ήσουν πρόσφυγας;», «Ποιο είναι το πρώτο πράγμα που θα έπαιρνες μαζί σου αν αναγκαζόσουν ξαφνικά να εγκαταλείψεις το σπίτι σου;» ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθούν αισθήματα ανασφάλειας και φοβίας, κίνδυνοι που αναχαιτίζονται εφόσον πλαισιωθούν με κατάλληλες αναφορές και προσεγγίσεις, όπως η συζήτηση στην σχολική τάξη για τα «Δικαιώματα των παιδιών». Να εκμεταλλευτούμε δημιουργικά και κριτικά το ανάλογο υλικό από τον Συνήγορο του Παιδιού, από το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού, από την Παιδική Νομική βιβλιοθήκη (Βικτώρια Μπαντή, «Μικρές Οδύσσειες παιδιών»). Τα παιδιά ως αυριανοί ενεργοί πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι η ανάγνωση του προσφυγικού θέματος εμπεριέχει και την ανάγνωση της κατάλυσης των δικαιωμάτων του παιδιού και των ανθρωπίνων γενικότερα.
Πέρα από τις κακουχίες, τη σύνθλιψη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τις διακρίσεις, η εκπαίδευση οφείλει να καλλιεργεί και να δρα στη δημιουργία της προοπτικής, δυναμικό στοιχείο της εκπαίδευσης. Να παρέχει όχι μόνο την ελπίδα αλλά και τα εργαλεία στην Αϊσέ να γίνει γυμνάστρια («Το σκληρό καρύδι»), στον Ζολμάν να γίνει προπονητής του Τάε Κβον Ντο, στον Μοχάμετ να γίνει επιτυχημένος πολιτικός μηχανικός («Μονόλογοι στο Αιγαίο»), στον Αμάρ, στην Ελίφ, στον Αλί, στη Φεριστέ, στον, στην…
