Η τέχνη και ο πολιτισμός έχουν μια αξία που πηγαίνει πέρα από τη νομισματική παραγωγή και την οικονομική ανάπτυξη. Ο τομέας των τεχνών, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, υποστηρίζοντας αυτή τη θεώρηση της έννοιας της αξίας, έχει βρει μια απάντηση στα μετρά λιτότητας και στις απόψεις των οικονομολόγων που υπογραμμίζουν τις περικοπές στον προϋπολογισμό. Η αξία της έγκειται σε κοινωνικό επίπεδο, με την ανάπτυξη και την προώθηση της ενσυναίσθησης και μια αίσθηση της κοινότητας, καθώς και σε πολιτιστικό επίπεδο, με την προώθηση της κατανόησης των πολιτιστικών διαφορών, καθώς και την ενίσχυση της πολιτιστικής αυτογνωσίας.
Στην καλλιτεχνική εκπαίδευση, οι ισχυρισμοί αυτοί έχουν αντηχήσει έντονα. Επιπλέον, σχετίζονται με ένα τρίτο θετικό αποτέλεσμα της ενασχόλησης με τις πολιτιστικές δραστηριότητες: Tις γνωστικές δεξιότητες και τις πολλαπλές ευφυΐες. Αν και αυτά τα θετικά αποτελέσματα των τεχνών, τα κοινωνικά, πολιτιστικά και γνωστικά, έχουν συναντήσει λίγο ποιοτικό αντίλογο, τα προγράμματα σπουδών ή η αλλαγή πολιτικής φαίνεται να εξελίσσονται πολύ πιο αργά από ό,τι η έγκριση της έννοιας της πολιτιστικής αξίας.
Τώρα όμως, οι τέχνες γενικότερα και η καλλιτεχνική εκπαίδευση ειδικότερα αντιμετωπίζουν την πρόκληση της προσφυγικής κρίσης που μας αναγκάζει να ανταποκριθούμε σε αυτές τις απαιτήσεις. Η προσφυγική κρίση μπορεί να έχει βαθιές οικονομικές και πολιτικές αιτίες, αλλά, ως μια κρίση, είναι κυρίως κοινωνικού και πολιτιστικού χαρακτήρα.
Τι είναι αυτό που πρόκειται να κάνουμε για να μπορέσουν να ανταποκριθούν οι τέχνες, ο τομέας του πολιτισμού και η καλλιτεχνική εκπαίδευση σε αυτές τις απαιτήσεις; Πώς κανείς ενθαρρύνει την ενσυναίσθηση μέσα από την τέχνη στη μέση μιας κρίσης; Πώς μπορεί ένας δάσκαλος της τέχνης να εισέλθει στην τάξη της/του αύριο και να κάνει μια αρχή για την επίλυση της κοινωνικής και πολιτιστικής κρίσης;
Κατά τα δεκατρία χρόνια που διδάσκω στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, άλλα και τα τελευταία οκτώ στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, το παραπάνω ερώτημα ήταν πάντα εκεί και, είτε μέσα από τα σχέδια μαθημάτων, είτε μέσα από συλλογικές δράσεις, η κοινωνική διάσταση της τέχνης και ο κοινωνικός ρόλος τής εκπαίδευσης ήταν πάντα προτεραιότητα.
Το πρώτο βήμα σε σχέση με το προσφυγικό αποτέλεσε η ενεργή συμμετοχή σε συλλογικότητες που έχουν σαν στόχο την ευαισθητοποίηση γύρω από το θέμα αυτό. Μαθητές και φοιτητές πήραν μέρος σε εκθέσεις που είχαν σαν κύρια θεματική την προσφυγική κρίση. Αρκετοί από αυτούς ήρθαν σε επαφή με μια σειρά από οργανώσεις που παρέχουν βοήθεια στους πρόσφυγες, κυρίως με αυτές που μεριμνούν για τη στέγη, την τροφή και τις πρώτες βοήθειες, ενώ ήταν λίγοι οι φοιτητές που εργάστηκαν πιο άμεσα με τα άτομα. Κατά τη διάρκεια της περσινής χρονιάς, στο μάθημα της Διδακτικής της Τέχνης στην ΑΣΚΤ, πολλοί φοιτητές έκαναν την υποχρεωτική για τη διδακτική και παιδαγωγική επάρκεια πρακτική τους σε διαπολιτισμικά σχολεία και δεν ήταν λίγοι αυτοί που εξέφρασαν το ενδιαφέρον για να διδάξουν σε πρόσφυγες.
Έπειτα από συζητήσεις και έρευνα και αφού ήρθαμε σε επαφή με έργα καλλιτεχνών-ακτιβιστών και αυτόνομες ομάδες, συλλογικότητες, οργανώσεις ή καλλιτεχνικά εργαστήρια θεάτρου, φωτογραφίας, βίντεο και εικαστικών για μετανάστες και πρόσφυγες, από κοινού σχεδιάσαμε τις δικές μας δράσεις. Με την παρακίνηση μιας ομάδας από φετινούς φοιτητές αποφασίστηκε τα σχέδια αυτά να φύγουν από το εργαστήριο της σχολής και το ερευνητικό στάδιο και να γίνουν πραγματικότητα ως δράσεις.
Οι παρακάτω δράσεις θα γίνουν από τους φοιτητές του μαθήματος της Διδακτικής της Τέχνης κατά το δεύτερο εξάμηνο σπουδών στις δομές Σκαραμαγκά και Σχιστού σε συνεργασία με τις συντονίστριες εκπαίδευσης προσφύγων κ. Γκαλίνα Αλτοχόβα και Έλενα Καραγιάννη αντίστοιχα.
Και οι τρεις προγραμματισμένες δράσεις σχετίζονται με τη θεματική «Η επικοινωνιακή διάσταση της τέχνης στη σχολική κοινότητα».
1. Τοιχογραφίες στον δημόσιο χώρο ως επικοινωνιακό μέσο και εκπαιδευτικά εργαστήρια τέχνης.
Είναι γνωστό ότι η τέχνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα ισχυρό εργαλείο για να επικοινωνεί κανείς τις ιστορίες του αλλά και τα μηνύματά του. Αλλά η τέχνη μπορεί επίσης να παρέχει ένα όχημα για την προσωπική ανάπτυξη και την προσωπική έκφραση, εκτός από τα πολυάριθμα οφέλη από τη χρήση της τέχνης ως θεραπευτική τεχνική. Δεδομένου του τεράστιου αριθμού προσφύγων στη χώρα μας, υπάρχει μια αυξανόμενη ανάγκη για προγράμματα που τους επιτρέπουν να αξιοποιήσουν αυτή τη δημιουργική διαδικασία και να αποκτήσουν νέα κανάλια για τις φωνές τους. Ευτυχώς, οι πρόσφυγες έχουν βοηθηθεί από ανθρωπιστικές οργανώσεις που παρέχουν τροφή, στέγη, ιατρική περίθαλψη και άλλες βασικές υπηρεσίες. Αλλά τι γίνεται με την εκπαίδευση, την απασχόληση, τις δραστηριότητες για τη νεολαία και τα θέματα ψυχικής υγείας; Υπάρχουν πολλά περίπλοκα ζητήματα που δεν έχουν εύκολες απαντήσεις.
Υπάρχουν λίγες δομημένες δραστηριότητες για να συμμετέχουν τα παιδιά στους προσφυγικούς καταυλισμούς και κάποια από αυτά λαμβάνουν στοιχειώδη εκπαίδευση ή δεν πηγαίνουν καθόλου στο σχολείο. Υπάρχει έλλειψη των τεχνών και του πολιτισμού που εμπλουτίζουν την ανθρώπινη εμπειρία και δεν δίνονται ευκαιρίες για τις φωνές των προσφύγων να προσεγγίσουν τον κόσμο με θετικό τρόπο για να πουν τις δικές τους ιστορίες.
Είτε μέσω της φωτογραφίας, της ζωγραφικής, του κινηματογράφου ή ενός από τα πολλά άλλα μέσα για να εκφράσει κάποιος τη δημιουργικότητά του, η τέχνη παρέχει μια πλατφόρμα για την ευαισθητοποίηση και ενθαρρύνει τους πρόσφυγες να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητές τους.
Επίσης παρέχει ένα σημαντικό μέσο για την αυτοέκφραση των προσφύγων. Με την τέχνη είναι σε θέση να μεταφέρουν πολύ προσωπικά θέματα που μπορεί διαφορετικά να βρίσκουν δύσκολο να πουν με λόγια και που μπορεί να είναι ένα βήμα προς τη συμφιλίωση με τα τραύματα του παρελθόντος. Η δημιουργία τέχνης παρέχει επίσης ένα χρήσιμο μέσο χαλάρωσης όταν κάποιος απορροφάται στη δραστηριότητα.
Μέσα από συζητήσεις και δημιουργία τέχνης, θα διερευνηθούν τα κοινωνικά ζητήματα, η λαχτάρα τους να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, τα όνειρά τους για το μέλλον και η κατάστασή τους ως πρόσφυγες. Δεκάδες παιδιά θα έχουν την ευκαιρία να συμμετέχουν και να προσθέσουν τη δική τους δημιουργικότητα με τοιχογραφίες που θα δημιουργήσουμε σε όλο τον καταυλισμό, προσθέτοντας χρώμα και ζωή στο γκρίζο περιβάλλον και συμβάλλοντας στη διάδοση μηνυμάτων ελπίδας για τους κατοίκους του καταυλισμού.
Οι φοιτητές θα επισκεφτούν τον προσφυγικό καταυλισμό για να συνεργαστούν με ομάδες προσφύγων. Θα διαμορφωθούν εργαστήρια για τα μικρά παιδιά που ζουν σήμερα στον καταυλισμό και θα εστιάσουν όχι μόνο στην τέχνη αλλά και σε εκπαιδευτικά θέματα. Τα παιδιά θα έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με μια ποικιλία καλλιτεχνικών τεχνικών, άλλα στον πυρήνα του έργου αυτού είναι η ελπίδα ότι οι τοιχογραφίες θα παρέχουν έναν τρόπο στα παιδιά να πουν τις δικές τους ιστορίες.
Οι φοιτητές δεν θα είναι εκεί για να τους διδάξουν πώς να κάνουν τοιχογραφίες, αλλά για να τους δώσουν ένα εργαλείο που θα τους επιτρέψει να πουν στον κόσμο, σε μια παγκόσμια γλώσσα, τις επιθυμίες τους, τα όνειρά τους, τη ζωή τους.
Οι νέοι πρόσφυγες θα συμμετέχουν στη δημιουργία τοιχογραφιών σε όλο τον προσφυγικό καταυλισμό εκφράζοντας τα συναισθήματα και τη δημιουργικότητά τους. Το project διερευνά επίσης την επίλυση των συγκρούσεων, τις ελπίδες και τα όνειρα για το μέλλον της χώρας τους και τα δικά τους, τη νοσταλγία τους για όλα και για όλους που έχουν χάσει στον πόλεμο και τη σημασία του κτηρίου- ανοικοδόμησης.
2. Εκπαίδευση των μαθητών στον προσφυγικό καταυλισμό μέσα από την τέχνη της φωτογραφίας - Δημιουργία ενός εργαστηρίου φωτογραφίας για τα παιδιά του καταυλισμού ηλικίας 11-15 ετών.
Αυτή η ιδέα γεννήθηκε με αναφορά στο έργο «Exile Voices», που διοργανώθηκε από τον διάσημο φωτορεπόρτερ Reza σε συνεργασία με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) και εκτέθηκε στις όχθες του ποταμού Σηκουάνα στο Παρίσι. Μια έκθεση φωτογραφίας που δείχνει πορτρέτα προσφύγων και φωτογραφίες που ελήφθησαν από παιδιά Σύρων προσφύγων που ζουν στο Ιράκ. Το έργο αυτό έχει πλέον εξελιχθεί σε ένα κοινό πενταετές πρόγραμμα με την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, μέσω της οποίας παρέχονται εργαστήρια για νέους σε προσφυγικούς καταυλισμούς σε ολόκληρο τον κόσμο.
3. Περιοδικό / κόμικ - Δημιουργία ενός εργαστηρίου κόμικ για τα παιδιά του καταυλισμού με τη συμμετοχή ενηλίκων προσφύγων καλλιτεχνών.
Παρά το γεγονός ότι ανθρωπιστικές οργανώσεις παρείχαν τροφή, ένδυση, στέγη και ιατρική περίθαλψη, οι συνθήκες διαβίωσης στους καταυλισμούς είναι γνωστές. Μόλις παρέχεται η βασική απαιτούμενη βοήθεια, οι πρόσφυγες χρειάζονται βοήθεια για να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν την αίσθηση της κοινότητας και να προετοιμαστούν στο να συνεχίσουν τη ζωή τους σε μια ξένη χώρα. Με την ανάπτυξη ενός ειδικού εκπαιδευτικού προγράμματος για κάθε ομάδα, που βασίζεται στους πρόσφυγες και στον δικό τους πολιτισμό, βοηθώντας τους να αποκαταστήσουν τις μεταξύ των γενεών σχέσεις που είναι ριζωμένες στη δική τους κουλτούρα, θα τους δοθούν η ώθηση και τα εργαλεία για την ανοικοδόμηση των κοινοτήτων τους. Με τα παραπάνω σαν κεντρικό άξονα θα δημιουργηθεί ένα περιοδικό κατά τη διάρκεια των τρίμηνων μαθημάτων τέχνης. Θα περιέχει τη δημιουργία κόμικ και διηγημάτων που σχετίζονται με τον πολιτισμό, τις εμπειρίες και τα συναισθήματα των παιδιών. Θα είναι εικονογραφημένο, γραμμένο και θα συνταχθεί εξ ολοκλήρου από τα παιδιά ως αποτέλεσμα της συνεργασίας με τους φοιτητές της ΑΣΚΤ και τους ενήλικες πρόσφυγες καλλιτέχνες και θα αποτελεί μέρος μιας συλλογής από τις ιστορίες, τις ζωγραφιές και τα ποιήματα των παιδιών.
Το project θα σχεδιαστεί έτσι ώστε να επηρεάσει τις ζωές των παιδιών και των ενηλίκων που ζουν στις κοινότητες προσφύγων με διάφορους τρόπους:
- Διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς: Μακριά από τις πόλεις και τα χωριά τους, οι πρόσφυγες κινδυνεύουν να χάσουν τα έθιμα και τον πολιτισμό τους και, μαζί με αυτά, την ομαδική τους ταυτότητα, αφήνοντας τα παιδιά τους με ακόμη ένα πιο φτωχό μέλλον.
- Προσωπική ανάπτυξη: Τα παιδιά θα επωφεληθούν τόσο από τη διατήρηση του πολιτισμού τους ζωντανού όσο και από την αυτοέκφραση, αλλά και τη θεραπεία που θα προκύψει από τη συμμετοχή τους στις τέχνες της κοινότητάς τους. Το να είσαι μέρος μιας κοινότητας φέρνει μαζί του το κύρος τού να κουβαλάς την κληρονομιά της και αυτό άμεσα επηρεάζει την αυτοεκτίμηση των παιδιών που συμμετέχουν. Βοηθά στο να τους δοθούν τα εφόδια, ενδυναμώνοντας και εκπαιδεύοντας τα παιδιά ώστε να αναλάβουν τον μελλοντικό τους ρόλο σαν πολίτες. Οι ενήλικες, ιδιαίτερα οι πιο ηλικιωμένοι, με τη σειρά τους, θα βρουν νέο σκοπό με τη μετάδοση των παραδόσεών τους στα παιδιά.
- Ανοικοδόμηση της Κοινότητας: Οι πρόσφυγες θα αποφασίζουν οι ίδιοι το ποιες μορφές τέχνης θα πρέπει να διδάσκονται και θα μεταδίδονται στους νέους. Το πρόγραμμα θα ενεργεί απλώς ως διαμεσολαβητής, με τα συμφέροντα των παιδιών ως πρωταρχικό στόχο. Οι ενήλικες καλλιτέχνες σε κάθε κοινότητα θα εκπαιδεύονται από τους φοιτητές του project για την υλοποίηση του προγράμματος, συμβάλλοντας έτσι στην ενδυνάμωση των σχέσεις των γενεών και την ενθάρρυνσή τους να ανακτήσουν τις ρίζες της κοινότητάς τους.
Οι παραπάνω δράσεις οργανώθηκαν με την ελπίδα να βοηθήσουν τους πρόσφυγες στην αναδόμηση της ταυτότητας του ατόμου και της κοινότητας. Αντλώντας κυρίως από τις αυτόχθονες μορφές τέχνης τής κάθε κοινότητας, έχουν σχεδιαστεί από την ομάδα των φοιτητών και τη διδάσκουσα του μαθήματος της Διδακτικής της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών για να επιτρέψουν στους ενήλικες πρόσφυγες μιας κουλτούρας να εκπαιδεύσουν και να ενσωματώσουν τη νέα γενιά στις πολιτιστικές τους παραδόσεις. Οι φοιτητές (μελλοντικοί καλλιτέχνες και εκπαιδευτικοί τέχνης) θα αναπτύξουν αυτοσυντηρούμενα προγράμματα σπουδών και κατάρτισης, στα οποία θα εμπλέκονται παιδιά και ενήλικες στις οπτικές και δημιουργικές τέχνες που προέρχονται από τη δική τους κουλτούρα, τον δικό τους πολιτισμό. Οι δραστηριότητες αυτές θα παρέχουν στις τοπικές οργανώσεις αρωγής τα εργαλεία για να βοηθήσουν τις κοινότητες των προσφύγων να αντιμετωπίσουν το τραύμα, την τρομοκρατία και τις συνέπειες του πολέμου.
Ειρήνη Γιαννημάρα, διδάσκουσα στην Καλών Τεχνών Αθήνας και μέλος της Παιδαγωγικής Ομάδας "Το Σκασιαρχείο"
