Χρήστος Δ. Τουρτούρας*
Προτιμώ να ξεκινήσω με κάποιες βασικές σκέψεις, που αποτελούν εξάλλου βεβαιότητες στη δική μου συνείδηση. Όπως με μεγάλη σαφήνεια περιγράφεται σε σχετικά κείμενα, η πίστη στον πόλεμο, τη λειτουργικότητα και τον νομοτελειακό του χαρακτήρα προδίδει αναμφίβολα μια γραμμή συμπόρευσης με την ιδεολογία του ναζισμού και την πρακτική του χιτλερισμού.
Στα πλαίσια της αρρωστημένης αυτής ιδεολογίας ο πόλεμος αποτελεί αναπόσπαστη λειτουργία της κοινωνίας, αφού μέσω αυτού εξυγιαίνεται και ακμάζει η τελευταία, αποβάλλοντας από τους κόλπους της όλα τα ασθενικά και ανίκανα για επιβίωση μέλη της. Για τους ναζί και νεοναζί ακροδεξιούς νοσταλγούς του Χίτλερ ο πόλεμος δεν είναι συμφορά, αλλά ευλογία, αφού βοηθά στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών που φτάνουν να αποτελούνται από εκείνους μόνον που κατάφεραν να επιβιώσουν.
Η διαστρέβλωση της θεωρίας του Δαρβίνου, η ασχήμια του εξαμβλώματος του «κοινωνικού δαρβινισμού», πασπαλισμένη με το επίχρισμα του «φυλετικού ρατσισμού» ή αλλιώς «φυλετισμού», αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο της βαρβαρότητας του ακροδεξιού χώρου σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Για τους ναζί ρατσιστές, μονάδα κοινωνικής ανάλυσης δεν αποτελεί το άτομο, ούτε η κοινωνική του τάξη, αλλά η φυλή, το αίμα.
Οι νεοναζί σήμερα, όπως και τα κομπλεξικά και άρρωστα ινδάλματά τους κατά το ιστορικά πρόσφατο παρελθόν, ποθούν το ξεκαθάρισμα της Γης από τους αδυνάμους, τους μη Άριους, προσδοκούν πολέμους και προτείνουν ως κάθαρση συναισθήματα οργής, θυμού, εκδίκησης και αποστροφής προς οτιδήποτε θυμίζει δημοκρατία, ισότητα και αδελφοσύνη. Η επικράτηση των ισχυροτέρων στη φύση θεωρείται νόμος απαράβατος και για τις ανθρώπινες κοινωνίες. Επομένως οι αρχές της δημοκρατίας ανάγονται για τους ναζιστές ακροδεξιούς σε επικίνδυνα πολιτικά τερτίπια ενός διαχρονικού εχθρού της ανθρωπότητας, του εβραιομπολσεβικισμού.
Στη βάση αντίστοιχων συνωμοσιολογικών σεναρίων, αντλημένων απ’ ευθείας από τη θεωρητική δεξαμενή του ναζισμού, την παλιά εταιρεία της Θούλης, καταδικάζεται η ελεύθερη, αυτόνομη και συνεργατική προσωπικότητα, αφού ως πρότυπο πλασάρεται η απόλυτη υποταγή και αφοσίωση στο πρόσωπο του αρχηγού / ηγέτη, ενός εκάστοτε κακομούτσουνου και κομπλεξικού χιτλερίσκου που αναδεικνύει το καπιταλιστικό σύστημα μέσα από τις κρίσεις και τα αδιέξοδά του.
Τέλος, οι ιδιαιτερότητες των ανθρώπων δεν λαμβάνονται υπ’ όψη. Οποιοδήποτε ελάττωμα -σωματικό ή ψυχικό- αποτελεί παρέκκλιση από τη νόρμα και καταδικάζεται ως ασύμφορο για την κοινωνία των ανθρώπων. Επομένως, εμπαθητικά, ενσυναισθητικά, οράματα στη βάση μιας ιδεολογίας που προτείνει την προσφορά στο σύνολο, του καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του προς τον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του, χαρακτηρίζεται ως αίρεση.
Θα μπορούσε, λοιπόν, να ισχυριστεί κανείς ότι οποιαδήποτε θεώρηση των κοινωνικών ζητημάτων στη βάση μιας αντιναζιστικής οπτικής ενέχει όλα εκείνα τα στοιχεία που την καθιστούν αυτόματα και αντιπολεμική και αντιρατσιστική. Στα πλαίσια του παραπάνω λογικού σχήματος, μια αντιαυταρχική, ουμανιστική παιδαγωγική της αγάπης και της συντροφικότητας, της κριτικής συνειδητοποίησης και του προβληματισμού απέναντι στις ανάγκες των συνανθρώπων και τα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα, μια παιδαγωγική που δεν αδημονεί, παρά υπομονετικά ωθεί στην αυτόνομη ανακάλυψη της γνώσης, δεν μπορεί παρά να είναι επίσης αντιπολεμικού και αντιρατσιστικού χαρακτήρα.
Διατυπώνεται, λοιπόν, η υπόθεση: «Αν η παιδαγωγική του μεγάλου Γάλλου παιδαγωγού Σελεστέν Φρενέ, η “προλεταριακή αγωγή” που ο ίδιος ευαγγελιζόταν, ήταν αντιναζιστική και, άρα, αντιπολεμική και αντιρατσιστική ή και αντίστροφα». Ας πάρουμε, λοιπόν, τα πράγματα από την αρχή.
Η εμπειρία του πρώτου μεγάλου πολέμου οδήγησε τον Φρενέ σε μια έντονη απόρριψη καθετί μιλιταριστικού. Ανήκε στη γενιά εκείνη των δυναμικών παλαιμάχων που κατήγγειλαν ανοιχτά τη θηριωδία του πολέμου και αμφισβήτησαν φανερά την κυρίαρχη τάξη. Ο Φρενέ υιοθέτησε την κομμουνιστική ιδεολογία, απέρριψε κάθε είδους δογματισμό και εισήγαγε στην παιδαγωγική του πρακτικές πολύ κοντινές στις ανάγκες, την καθημερινότητα και τα ενδιαφέροντα των παιδιών του λαού.
Με τη μέθοδο του τυπογραφείου, την καινοτομία που τον κατέστησε παγκοσμίως γνωστό, εισήγαγε μεταξύ άλλων και ένα διεθνιστικό -υπερτοπικιστικό θα λέγαμε- πνεύμα στη διδασκαλία, αφού τα παιδιά ενός σχολείου καλούνταν να ανταλλάσσουν πληροφορίες και γνώσεις, τις εμπειρίες τους γενικότερα, με παιδιά άλλων σχολείων μακρινών περιοχών της χώρας και ακόμη μακρινότερων περιοχών άλλων χωρών. Με τον τρόπο αυτόν το διεθνιστικό στοιχείο της παιδαγωγικής του εξοικείωνε τους νέους ανθρώπους με τις αρχές της ειρήνης, της συνύπαρξης, της αποδοχής του ξένου και του διαφορετικού, της συνεργασίας.
Εν τέλει επανέφερε στο προσκήνιο τα από παλιά διακηρυγμένα ιδανικά της «ελευθερίας - ισότητας - αδελφοσύνης», που τόσο βάναυσα είχε καταστρατηγήσει στην πράξη και τόσο ψυχρά είχε απολέσει από τη μνήμη της η αστική τάξη, κληροδοτώντας στην πολιτική σκηνή, εν τέλει, τις ναζιστικές και φασιστικές αποφυάδες της.
Κατά τον μεγάλο παιδαγωγό, το σχολείο έπρεπε να είναι «σχολείο του λαού». Με αυτόν γεννιέται μια «λαϊκή Παιδαγωγική». Το σχολείο μας, συνήθιζε να λέει, υπνωτίστηκε στην προσπάθεια εξεύρεσης μεθόδων απόκτησης πολλαπλών γνώσεων και απώλεσε τη βασική του ευθύνη να διαμορφώσει ολοκληρωμένα τους ανθρώπους. Καταφέραμε να έχουμε σχολεία συλλαβισμού, γραφής, κατήχησης, ενώ αυτό που χρειαζόμαστε είναι σχολεία ανθρώπων.
Ο Φρενέ υπηρετεί τον άνθρωπο σε όλες του τις εκφάνσεις, ενδιαφέρεται πολύ ακόμη και για τις σωματικές ατέλειες, τις οποίες θεωρεί ότι μετατρέπουν σε αναπηρίες οι κοινωνικοί και υλικοί όροι ύπαρξης των ατόμων που τις φέρουν. Το πολιτικό προφίλ του και η ταξική ανάλυση στη σκέψη του τον αποτρέπουν από αφελείς και απρόσεκτες ερμηνείες. Στη σκέψη του δεν υπάρχει χώρος για κανένα είδος ρατσισμού. Η πίστη στη δημοκρατία τον οδηγεί να οραματιστεί, να προτείνει και να εφαρμόσει μια παιδαγωγική παιδοκεντρική, ελεύθερη και αποκαθαρμένη από πατερναλισμούς, ηγεμονικές πρακτικές χειραγώγησης και άλλου είδους συμπτωματικές νευρωσικές συμπεριφορές.
Στο πλαίσιο της λειτουργίας του σχολείου του Φρενέ ο δάσκαλος δεν κάθεται στην έδρα, μεταφέρεται σεμνά στο βάθος της αίθουσας, δεν πλήττει, δεν επιπλήττει ούτε τιμωρεί, παρά βοηθά και συμμετέχει στην προσπάθεια των μαθητών του. Αμφισβητεί και αμφισβητείται, δεν προβάλλει τον εαυτό του ως αυθεντία, δεν εξαπατά τα παιδιά, παρά στηρίζεται στην ειλικρίνεια και την ταπεινοφροσύνη.
Η ατμόσφαιρα μοιάζει να γίνεται οικογενειακή, δεν υπάρχει καταπίεση, καταργούνται οι εργασίες για το σπίτι ή τα κείμενα για αποστήθιση. Δάσκαλος και μαθητές αποτιμούν κριτικά και συνολικά τη λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της σχολικής διαδικασίας. Οι εργασίες ολοκληρώνονται στο πλαίσιο της λειτουργίας και υπακοής σε κοινά αποδεκτούς εξ αρχής κανόνες.
Ο Φρενέ δεν συντάσσεται με λογικές στρατιωτικής πειθαρχίας. Δεν τηρεί τον μικροαστικό τυπικό της ευγένειας, παρά προσβλέπει στη φιλία και την εμπιστοσύνη των παιδιών προς το πρόσωπό του. Στο σχολείο του, τέλος, δεν ισχύουν οι νόρμες επιλογής και επιβράβευσης του παλιού σχολείου. Αναζητούνται νέοι τρόποι αξιολόγησης, που επιτυγχάνονται με τη συνεργασία και την εμπλοκή των ίδιων των μαθητών, που συνεργάζονται για την αποτίμηση των προσπαθειών τους στα πλαίσια της σχολικής κοινότητας.
Αποφεύγονται, έτσι, οι κίνδυνοι ανθρώπινων σφαλμάτων μεροληψίας και αυθαιρεσίας, ενώ λαμβάνεται υπ’ όψη η προσπάθεια του παιδιού στο σύνολό της και όχι αποκλειστικά το τελικό της αποτέλεσμα· κάθε φορά που ο μαθητής βάζει τα δυνατά του, αξίζει και το μεγαλύτερο βαθμό, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα.
Η αγωγή της εργασίας αποτελεί κομβικό σημείο στη σκέψη του μεγάλου παιδαγωγού, προσλαμβάνοντας, ωστόσο, χαρακτηριστικά αντιπαράθεσης και απόρριψης της αλλοτριωμένης της μορφής και, αντιθέτως, ρητής αποδοχής ενός είδους παραγωγικής εργασίας πολυτεχνικού χαρακτήρα, μέσα σε πλαίσια όπου τα παιδιά θα προστατεύονται από οποιαδήποτε μορφή εργασιακής εκμετάλλευσης. Μιλά για μια εργασία δημιουργική και απελευθερωτική και όχι για μια κοινή απασχόληση ή καταναγκαστική εργασία.
Το σχολείο του είναι πραγματικό σχολείο εργασίας, της οποίας τα χαρακτηριστικά συμβαδίζουν στη σκέψη και την πρακτική του Φρενέ με τη στράτευσή του στην υπηρέτηση της ιδέας για μια κοινωνία που αρνείται εμφατικά τον πόλεμο.
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε ότι το κίνημα Φρενέ δεν υπήρξε ποτέ του δογματικό, και μάλιστα σε σημείο τέτοιο ώστε ο ίδιος απαντούσε πως «είμαστε το κίνημα που μετακινεί τις γραμμές» κάθε φορά που τον ρωτούσαν ποια ήταν η γραμμή του κινήματός τους. «Χωρίς καμιά επιθυμία για τις γραμμές των μαχών, των συνόρων και όλου του είδους τις ευθυγραμμίσεις, αλλά με μια αναμφίβολη τρυφερότητα για τις γραμμές του ορίζοντα, τις τυπογραφικές γραμμές και τις γραμμές της αισθητικής και της ομορφιάς» (σ. 289).1
Ολόκληρη η ιστορία της ζωής του, οι κακουχίες του και η στρατευμένη επιστημονική του στάση στο πλευρό της ανθρώπινης κοινωνίας και της ευημερίας της αποτελεί ισχυρή παρακαταθήκη στον διαρκή αγώνα της ανθρωπότητας ενάντια στον ίδιο της τον κανιβαλισμό.
Η παιδαγωγική του Φρενέ θα έλεγε κανείς ότι προέκυψε διαλεκτικά μέσα από την αγωνία του ανθρώπου να προτείνει τρόπους υπέρβασης του τρόμου μιας νέας ανθρώπινης καταστροφής, που πριν ακόμη προλάβει να εξορκιστεί, κατέστη ήδη διαχρονική.
Σήμερα οι πόλεμοι, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία, τα ακατάλυτα μίση και η αναπαραγωγή αντικοινωνικών πολιτικών σχηματισμών παραμένουν στο προσκήνιο, και μάλιστα σε έξαρση παγκοσμίως. Γεγονότα όπως η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, η άνοδος των ποσοστών της Χρυσής Αυγής και της Λεπέν σε Ελλάδα και Γαλλία αντίστοιχα, όπως και ανάλογων ακροδεξιών / ναζιστικών πολιτικών μορφωμάτων σε διάφορες χώρες παγκοσμίως, σε συνδυασμό με την υφιστάμενη παγκόσμια οικονομική ύφεση, τα αδιέξοδα του καπιταλισμού και τη σοβαρή πιθανότητα μιας παγκόσμιας πολεμικής ανάφλεξης στις μέρες μας φέρουν αρκετές και ανατριχιαστικές ομοιότητες με εκείνες των χρόνων της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και του μεσοπολέμου, από όπου ξεπήδησαν όλοι οι σύγχρονοι εφιάλτες της ανθρωπότητας.
Θα έλεγα κλείνοντας, με ανυποχώρητη βεβαιότητα, ότι ο μεγάλος παιδαγωγός στρατεύθηκε στον αντιναζιστικό αγώνα και διακρίθηκε για τον έντονο ρατσισμό του... αλλά απέναντι σε καθετί ρατσιστικό· διακρίθηκε για τη μιλιταριστική διάθεσή του... αλλά απέναντι σε καθετί μιλιταριστικό. Στη διαχρονικότητα των αλγεινών ετούτων φαινομένων απάντησε το ίδιο δυναμικά και το ίδιο ανελέητα.
* Επίκουρος καθηγητής Παιδαγωγικής ΠΤΔΕ/ΑΠΘ
1Peyronie, Henry. (2000). CЀLESTINFREINET. Στο: Jean, Houssaye (Επιμέλεια) Δεκαπέντε παιδαγωγοί. Σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης. Αθήνα: Μεταίχμιο, σσ. 271-290.
