“Στόχος μας πρέπει να είναι η επικοινωνία, όχι η πληροφορία. Την πληροφορία τη βρίσκει πλέον κανείς πολύ εύκολα”
Συνέντευξη στη Λήδα Αρνέλλου
Στην αυγή του 2017, ο Διονύσης Σιμόπουλος μοιράζεται μαζί μας σκέψεις εμπνευσμένες από την πολυετή του πείρα στη διάχυση της επιστήμης στο κοινό και μιλά για την τύχη, τις συμπτώσεις, το χρέος των επιστημόνων προς τους πολίτες και την αγάπη για την Αστρονομία.
Έχετε υπάρξει διευθυντής πλανητάριου τόσο στην Αμερική (τέλη δεκαετίας ‘60) όσο και στην Ελλάδα (αρχές της δεκαετίας του ‘70 έως και πριν από δύο χρόνια). Πόσο διαφορετικά ήταν τα πράγματα τότε στην Αμερική από πλευράς επικοινωνίας των επιστημών;
Η εκλαΐκευση των επιστημών, αυτό που τώρα λέμε διάχυση ή διάδοση των επιστημών, είχε ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του ‘50. Ήταν βέβαια πολύ διαφορετική. Είχε να κάνει κυρίως με την απλοποίηση των εννοιών και λιγότερο με την εικόνα. Σε αυτό φυσικά παίζουν ρόλο και τα μέσα, καθώς τότε δεν υπήρχαν τα λογισμικά και τα μηχανήματα που υπάρχουν σήμερα και δίνουν πολλές δυνατότητες. Στο παρελθόν όλα ήταν πιο δύσκολα. Για να γίνει μια παραγωγή, έπρεπε να εμπλακούν πολλοί διαφορετικοί άνθρωποι και η διαδικασία ήταν χρονοβόρα. Σήμερα όλα έχουν γίνει πιο εύκολα και γρήγορα.
Δεν θα έλεγα ότι στην Αμερική τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά όσον αφορά την επικοινωνία των επιστημών όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Απλώς, στην Αμερική η οπτικοποίηση των παραστάσεων του πλανητάριου έγινε γρήγορα το βασικό στοιχείο. Δεν είχες απλά τον επαΐοντα στη μέση, στο σκοτάδι να δείχνει τα άστρα. Η παρουσίαση έγινε γρήγορα πιο θεατρική. Στην Ευρώπη ήρθαν αργότερα αυτού του είδους οι αντιλήψεις.
Αυτό που είναι διαφορετικό στην Αμερική, και εμένα με βοήθησε πολύ, είναι ότι το εκπαιδευτικό σύστημα στο πανεπιστήμιο σου επιτρέπει να διαμορφώσεις κατά κάποιον τρόπο μόνος σου το πτυχίο σου. Μπορείς ανάλογα με τα ενδιαφέροντά σου να πάρεις όσα και όποια μαθήματα θες και πρακτικά να διαμορφώσεις τα πτυχία σου αναλόγως. Στη δική μου περίπτωση, μου επέτρεψαν να συνδυάσω τις επιστήμες με την επικοινωνία.
Πώς προέκυψε η δουλειά στο Πλανητάριο της Αμερικής;
Η ενασχόληση με το πλανητάριο ήταν, εν πολλοίς, θέμα τύχης και συγκυριών. Στη δεκαετία του ‘60 οι σπουδές στην Ελλάδα ήταν πολύ ακριβές και οι δουλειές σπάνιες. Για τον λόγο αυτό, πήγα στην Αμερική, όπου μπορούσα να σπουδάζω και παράλληλα να δουλεύω συντηρώντας τον εαυτό μου. Το πανεπιστήμιο διέθετε ένα μικρό πλανητάριο και ένας καθηγητής μου πρότεινε να εργαστώ εκεί, καθώς έψαχνα δουλειά. Σε αυτό έκανα τα πάντα: Ήμουν από μηχανολόγος και ηλεκτρολόγος μέχρι επιστάτης. Ήταν κυριολεκτικά στα χέρια μου. Όπως είναι λογικό, ήμουν εκεί και σε όλες τις παρουσιάσεις. Δεν θέλει και πολύ να μπει το μικρόβιο. Μην ξεχνάμε ότι η ανθρωπότητα έμπαινε στη διαστημική εποχή. Έτσι ξεκίνησε η ενασχόληση με την Aστρονομία και ήταν και εύκολο για μένα να περάσω στην επικοινωνία παίρνοντας τα ανάλογα μαθήματα στο πανεπιστήμιο. Στη συνέχεια, άνοιξε το μεγάλο πλανητάριο στην πόλη που βρισκόμουν, στο Μπάτον Ρουζ. Εκεί πήγα στην αρχή ως βοηθός, όπου έμαθα μεταξύ άλλων να κάνω την απαραίτητη έρευνα και να γράφω σενάρια για τις πλανηταριακές προβολές. Φανταστείτε ότι το 1967, στο Μπάτον Ρουζ, μια πόλη 200.000 κατοίκων, άνοιξε ένα μεγάλο πλανητάριο (είχε 60 πόδια διάμετρο και ήταν ένα από τα 10 μεγαλύτερα της Αμερικής). Μέχρι και το 1969 πέρασαν από εκεί τρεις από τους πιο γνωστούς και φημισμένους διευθυντές πλανηταρίων (μεταξύ των οποίων και ο τότε διευθυντής του Πλανητάριου του Λονδίνου), αλλά για τον άλφα ή βήτα λόγο δεν «επιβίωναν» πάνω από έναν χρόνο. Ίσως δεν τους «σήκωνε το κλίμα»! Στο μεταξύ, είχα ήδη επιδείξει αρκετή πρωτοβουλία και «αριστεία», οπότε μου ζήτησαν να αναλάβω εγώ τη διεύθυνση και φυσικά δέχτηκα. Ήμουν τότε 26 ετών. Ταυτόχρονα, παρακολουθούσα ακόμη μαθήματα στο πανεπιστήμιο. Υπάρχουν πολλά θέματα στη ζωή που είναι και θέμα τύχης. Στάθηκα τυχερός σε πολλά πράγματα και οι συμπτώσεις με βοήθησαν.
Γιατί επιλέξατε την Αστρονομία;
Βρέθηκα στην Αμερική σε μια εποχή που η κατάκτηση του διαστήματος έπαιρνε σάρκα και οστά. Είχα τη χαρά να δω ζωντανά τις εκτοξεύσεις αλλά και να παρακολουθήσω πολλές διαστημικές αποστολές, από το Apollo 11 μέχρι και την τελευταία, το Apollo 17, που έγινε τον Δεκέμβριο του 1972.
Πέρα όμως από αυτό, θεωρώ ότι η Αστρονομία είναι ένα προνομιακό θέμα γιατί προσφέρει πολλές και εντυπωσιακές εικόνες που βοηθούν στην εκλαΐκευση. Κλασικό παράδειγμα είναι η εικονική πλέον φωτογραφία του Hubble “Pillars of creation”. Όταν έχεις τέτοιου είδους εικόνες, που τραβούν το ενδιαφέρον, πώς να μην ασχοληθείς; Με αφετηρία την Aστρονομία, ιδιαίτερα σήμερα, μπορείς να μιλήσεις για ό,τι θες: Χημεία, Βιολογία, Αστροβιολογία, το ανθρώπινο σώμα. Μπορείς να ξεκινήσεις από μια εικόνα και να πας όπου θες.
Σήμερα θεωρείτε ότι υπάρχουν βασικές διαφορές στην προσέγγιση Αμερικής και Ελλάδας στη διάχυση των επιστημών;
Με την έλευση του Διαδικτύου, οι διαδικασίες αυτές θα έλεγε κανείς ότι παγκοσμιοποιήθηκαν. Οι τρόποι διάχυσης είναι γνωστοί. Όποιος έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο μπορεί μέσω YouTube να παρακολουθήσει μια δράση που έγινε στην άλλη άκρη του κόσμου. Το σημαντικό είναι να έχεις τη διάθεση να το κάνεις. Υπάρχουν σπουδαίοι επιστήμονες, οι οποίοι όμως δεν φαίνεται να κάνουν προσπάθεια όταν απευθύνονται στον κόσμο. Ας μην ξεχνάμε ότι πράγματι χρειάζεται προσπάθεια για να φτιάξεις μια ωραία παρουσίαση, με πολλές εικόνες και λίγα λόγια, που να είναι προσαρμοσμένη στο ακροατήριο. Ακόμη και τώρα, έπειτα από τόσα χρόνια, τυχαίνει να εκτιμήσω λάθος τις γνώσεις του ακροατηρίου και να μην εξηγήσω επαρκώς κάποιες έννοιες. Γενικά, χρειάζεται μεγάλη προσοχή και να μην παίρνεις τίποτα ως δεδομένο.
Έχετε ασχοληθεί με την τηλεόραση, τα περιοδικά και τις εφημερίδες αλλά και το πλανητάριο. Τι διαφορές έχουν τα μέσα αυτά και πιο θεωρείτε πιο απαιτητικό;
Νομίζω πως ό,τι είναι πιο εντατικό από άποψη εικόνας είναι και πιο απαιτητικό. Το σκέτο κείμενο είναι πιο απλό, δεν έχει περιορισμούς. Όταν πρέπει, όμως, το κείμενο να ντυθεί με εικόνα, τα πράγματα γίνονται πιο δύσκολα. Για τον λόγο αυτό, θεωρώ την τηλεόραση και το πλανητάριο τα πιο απαιτητικά μέσα. Απλώς, στην τηλεόραση υπάρχει αρκετό οπτικοακουστικό υλικό που μπορείς να χρησιμοποιήσεις. Στο πλανητάριο, αντίθετα, η δημιουργία εικόνων είναι και περίπλοκη, και ακριβή. Οπότε οι περιορισμοί είναι περισσότεροι. Σε όλα αυτά, βέβαια, παίζει μεγάλο ρόλο και η υλοποίηση. Ιδέες υπάρχουν πάντα πολλές. Η υλοποίησή τους, όμως, είναι που θα κάνει τελικά τη διαφορά.
Υπήρξε φορά μέσα σε αυτά τα πενήντα χρόνια που να θελήσατε να μετατοπιστείτε; Να ασχοληθείτε και με άλλα θέματα;
Κάθε μέρα, ακόμα και σήμερα. Αυτό δεν έχει να κάνει μόνο με το θέμα, π.χ. Αστρονομία ή Bιολογία, αλλά και με το είδος με το οποίο ασχολείσαι: πλανητάριο, εφημερίδες ή τηλεόραση. Πιστεύω ότι το να δοκιμάζεις διαφορετικά πράγματα βοηθάει να μη βαλτώνεις και να εξελίσσεσαι. Εγώ πάντα ήθελα να ασχολούμαι με θέματα που μου αρέσουν. Έκανα, όπως λένε, την «εργασία μου και χόμπι». Συνήθως, αν δεν κάνεις κάτι καλά, το καταλαβαίνεις αμέσως. Αν κάτι δεν σου ταιριάζει, το αλλάζεις.
Τι θεωρείτε σημαντικό σε ένα σενάριο προκειμένου να είναι ελκυστικό για τον θεατή;
Να εξηγείς έννοιες γενικές και όχι εξειδικευμένες. Να μην μπαίνεις σε πολλές λεπτομέρειες. Για παράδειγμα, κάτι που θα ενδιέφερε έναν ερευνητή της Αστροφυσικής δεν θα ενδιέφερε το 99% του κόσμου. Είναι σημαντικό να μην το ξεχνάμε. Με ενδιαφέρει όλοι οι άνθρωποι που θα παρακολουθήσουν κάτι να καθηλωθούν από την εικόνα και την αφήγηση. Οι ειδικοί μπορεί και αυτοί βέβαια να βρουν κάτι που δεν θα γνωρίζουν σε μια παραγωγή, σίγουρα όμως μπορούν να πάρουν ιδέες για το πώς να παρουσιάσουν κι εκείνοι με τη σειρά τους το θέμα της αρεσκείας τους στον κόσμο. Θα έλεγα ότι όλοι όσοι ασχολούμαστε με την επικοινωνία της επιστήμης πρέπει να θυμόμαστε το εξής: Ο στόχος είναι η επικοινωνία, όχι η πληροφορία. Την πληροφορία τη βρίσκει πλέον κανείς πολύ εύκολα.
Ποια θεωρείτε ότι είναι η ουσία της διάχυσης των επιστημών;
Πολύ συχνά, ο κόσμος περιμένει απαντήσεις σε ερωτήματα. Κατά τη γνώμη μου, όμως, η δική μας δουλειά είναι να δημιουργήσουμε στον κόσμο ερωτήματα. Ερωτήματα που ούτε και εμείς δεν είχαμε σκεφτεί ενδεχομένως. Είναι σημαντικό να δημιουργείς ερωτήματα γιατί έχουν μια εκπαιδευτική αξία. Με αυτόν τον τρόπο, οι πολίτες και μαθητές μαθαίνουν να σκέφτονται.
Γιατί είναι σημαντικό τελικά να φέρνουμε τα αποτελέσματα των επιστημών στη δημόσια σφαίρα;
Είναι σημαντικό γιατί ο πολίτης πληρώνει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και για τον λόγο αυτό έχουμε την υποχρέωση να τον ενημερώνουμε. Πρέπει να δίνουμε λόγο. Δεν είμαστε ιερατείο. Τα πράγματα έχουν αλλάξει πλέον και ο επιστήμονας οφείλει να ενημερώνει τον κόσμο. Η εκλαΐκευση είναι η απόλυτη πολιτική πράξη γιατί κινητοποιεί τους πολίτες να ασχοληθούν με κάτι που τους αφορά άμεσα: Την κατανόηση της φύσης που μας περιβάλλει!
Ο Διονύσης Σιμόπουλος είναι επίτιμος διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανητάριου, στο οποίο υπήρξε διευθυντής από το 1973 έως το 2014. Πριν από αυτό χρημάτισε επιμελητής και διευθυντής Πλανητάριου στο Κέντρο Τεχνών και Επιστημών της Λουιζιάνα. Εκτός από τα σενάρια για τις παραστάσεις του πλανητάριου, έχει γράψει επίσης σενάρια για τηλεοπτικές εκπομπές, εκλαϊκευμένα βιβλία Αστρονομίας, άρθρα στον ελληνικό και ξένο Τύπο, ενώ έχει δώσει εκατοντάδες διαλέξεις σε ολόκληρη τη χώρα.
Το 1996 έλαβε την ανώτατη τιμητική διάκριση IPS Service Award από τη Διεθνή Εταιρεία Πλανηταρίων και το 2006 έλαβε το παράσημο του Ακαδημαϊκού Φοίνικα από τη Γαλλική Δημοκρατία για τη συνεισφορά του στη διεθνή αστρονομική εκπαίδευση. Το 2012, η Ένωση Ελλήνων Φυσικών τον βράβευσε ως θεμελιωτή της εκλαΐκευσης του επιστημονικού λόγου στην Ελλάδα. Το 2015 έλαβε το Βραβείο της Τάξεως των Θετικών Επιστημών της Ακαδημίας Αθηνών «για τη συνολική του προσφορά στην εκλαΐκευση και διάδοση της Αστρονομίας και την πρότυπη λειτουργία του Ευγενίδειου Πλανητάριου».
Ο Διονύσης Σιμόπουλος στην εκτόξευση του Apollo 11 στο Cape Canaveral, Ιούλιος 1969
Το 2014, οι αστρονόμοι, χρησιμοποιώντας το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble της NASA, εμφανίζουν μια μεγαλύτερη και ακριβέστερη φωτογραφία των «Πυλώνων της Δημιουργίας» (Pillars of Creation) του εικονικού Νεφελώματος του Αετού. Η αρχική εικόνα του Hubble του 1995 φαίνεται στα αριστερά
