Σ' αντίθεση με τη σχετικά μικρή βιβλιογραφία ανάλυσης άλλων πλευρών της δικτατορικής περιόδου, το φοιτητικό κίνημα της εποχής αποτελεί μάλλον προνομιακό χώρο έρευνας, αν και πολλές φορές με ένα τρόπο εξιδανικευτικό - μυθολογικό.
Το γιατί δεν είναι βέβαια τυχαίο. Μια που τούτο το ιδιότυπο κοινωνικά μόρφωμα, αποτέλεσε το μόνο συλλογικό πολιτικό Υποκείμενο που ανοιχτά και με όρους κινήματος, αμφισβήτησε και στη συνέχεια αντιτάχθηκε στους κατασταλτικούς μηχανισμούς του «καπιταλιστικού κράτους εκτάκτου ανάγκης», που επιβλήθηκε βίαια στο νεοελληνικό κοινωνικό σχηματισμό στις 21 τ' Απρίλη 1967. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και η κορυφαία στιγμή δράσης του, αυτό που σχηματικά ονομάστηκε Πολυτεχνείο '73, αποτέλεσε τον καταλύτη μιας ανοιχτής αντιδικτατορικής σύγκρουσης που από το πολεοδομικό συγκρότημα της πρωτεύουσας απλώθηκε στη Θεσσαλονίκη, στη Πάτρα, στα Γιάννενα και που όμοια της δεν συναπαντάμε σ' όλη τη δικτατορική περίοδο και η οποία όχι τυχαία επίσης καταγράφηκε στην ιστορική μνήμη με τη λέξη ‘Εξέγερση' και ότι αυτό συμπαραμαρτυρεί.
Μια επανεκτίμηση - ανάλυση, λοιπόν του ρόλου και της συμβολής αυτού του κινήματος στην αντιδικτατορική πάλη πέρα από τις απλές ιστορικές καταγραφές προβάλλει αναγκαία, απαιτώντας πρωταρχικά την υπέρβαση των μυθοποιητικών στοιχείων που μπορεί να εξυπηρετούν τις κατά καιρούς κομματικό - πολιτικές επιλογές, αναιρούν όμως την ουσία της ιστορίας, την αίσθηση της ιστορικής προοπτικής.
Προς αυτή την κατεύθυνση παράλληλα απαιτείται η κατανόηση των στοιχείων εκείνων, κυρίως ιδεολογικό - πολιτικών, τα οποία συγκροτούν σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, την κοινωνική ομάδα φοιτητές ως ιδιαίτερο κοινωνικό Υποκείμενο, ως «διακεκριμένη κοινωνική κατηγορία» για να θυμηθούμε την τυπολογία του Νίκου Πουλαντζά.
Δηλαδή ως ένα διαταξικό και όχι μη ταξικό, κοινωνικό σύνολο που καθίσταται ικανό, κάτω από ιδιαίτερες πολιτικές περιστάσεις να μετεξελίσσεται σε κοινωνική δύναμη επίδρασης με «κατάλληλα αποτελέσματα» στη πολιτική σφαίρα ανάλογα του κάθε φορά «ειδικού βάρους» του. Ακριβώς αυτό το βασικό διακριτικό χαρακτηριστικό του, η «υπερπροσδιοριστική του σχέση με την πολιτικό - ιδεολογική σφαίρα» το καθιστά ικανό δυνάμει, να αποκτά πολιτική ενότητα και συνοχή, ιδιαιτερότητα στο τρόπο και τις αξίες της ζωής, κοινή ευαισθησία κι εμφάνιση παρά τις συγκεκριμένες και διαφορετικές ταξικές αναφορές καταγωγής των μελών του.
Αυτή η ενότητα του φοιτητικού κινήματος μέσα από ποικίλες μορφές εμφάνισης από τόπο σε τόπο και από χρονική περίοδο σε χρονική περίοδο, επιτρέπει ταυτόχρονα και την υπέρβαση αυτών καθ' αυτών των αντιφάσεων της εκπαιδευτικής πραγματικότητας που βιώνουν τα μέλη του, των στενών οικονομικό - επαγγελματικών αναζητήσεων τους και τον προσανατολισμό τους προς άμεσα πολιτικούς στόχους, οι οποίοι αφορούν το συνολικό πολιτικό συσχετισμό δυνάμεων.
Μ' αυτό τον τρόπο η διακεκριμένη αυτή κοινωνική κατηγορία δύναται να μετεξελίσσεται έμπρακτα σε κοινωνική δύναμη στήριξης ή αμφισβήτησης - συνηθέστερα αλλά όχι αποκλειστικά, το δεύτερο - των κυρίαρχων στην ολότητα ενός κοινωνικού σχηματισμού πολιτικό - ιδεολογικών δομών.
*
* *
Αν αυτά ισχύουν για την κοινωνική κατηγορία φοιτητικό κίνημα παντού του κόσμου χθες και σήμερα, η μελέτη του ρόλου και της συμβολής του σε μια συγκεκριμένη περίοδο του νεοελληνικού κοινωνικού σχηματισμού απαιτεί προφανώς γνώση και κατανόηση των ιδιαίτερων ιστορικών λόγων διαμόρφωσης του, οι οποίοι προσδιορίζουν και την όποια πολιτική παρουσία ή απουσία του σ' αυτόν.
Λόγων που η προϊστορία τους αρχίζει ταυτόχρονα με τον εθνικό - απελευθερωτικό αγώνα του 1821 και την ιδεολογική παρακαταθήκη εθνικής και πολιτικής παρουσίας και θυσίας του Ιερού Λόχου των Σπουδαστών της Φιλικής Εταιρείας. Παρακαταθήκη η οποία, όπως γράφει ο Κ. Δημαράς «ενοφθαλμίζετε μέσα στη ζωή του Πανεπιστημίου, ταυτόχρονα με την σύστασή του, (ενώ) ο φοιτητικός κόσμος αισθάνεται απαρχής σε τι καλείται και παρουσιάζει ισχυρή και ακμαία αντίδραση στο ερέθισμα».
Αντίδραση που συμπορεύεται με όλη την πολυτάραχη ιστορία αυτού του τόπου, τις προοδευτικές του εξάρσεις, τους εθνικό - απελευθερωτικούς του αγώνες, μα και τα εθνικιστικά και κοινωνικό - πολιτικά και ιδεολογικά συντηρητικά του πισωγυρίσματα, οδηγώντας και το Φοιτητικό Κίνημα σε αντίστοιχες πολιτικές παρεμβάσεις, όχι βέβαια πάντα συνεχείς – υπάρχουν μεγάλα διαστήματα απουσίας του από το κοινωνικό - πολιτικό γίγνεσθαι – ούτε και μόνιμα προοδευτικού χαρακτήρα όπως θέλει να διατείνεται μια ευθύγραμμη, εξυμνητική και βαθιά ιδεαλιστική ιστορική του ανάπλαση.
Ιδεαλιστική ανάπλαση η οποία εντείνεται στη διαδρομή του νεοελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και:
από την ασάφεια στη διάρθρωση των κοινωνικών και πολιτικών δομών.
από τον αυξημένο ρόλο του κράτους που καθίσταται στη νεοελληνική πραγματικότητα η κατ' εξοχήν κοινωνική μηχανή.
από την ποιοτική και στη συνέχεια ποσοτική μετά το 1960, κυριαρχία των μικροαστικών στρωμάτων.
Μια κυριαρχία που επιβάλλει φαινομενικά μια έντονη λεκτική υπέρ-πολιτικοποίηση ουσιαστικά όμως α-πολιτικοποίηση, χωρίς συνέπεια και συνέχεια καθώς και μια προσωποκεντρική αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι, η οποία σε συνάρτηση με την ιδεαλιστική και εθνοκεντρική μας παιδεία, επιτρέπουν την κυριαρχία ακόμη και στις μέρες μας πολιτικών μύθων και μυθευμάτων, συνήθως εθνικιστικών ή εθνικό-θρησκευτικών κατευθύνσεων, υπό τον μανδύα μάλιστα της ... προοδευτικότητας.
Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια που προσδιορίζουν και τα όρια και τις διαστάσεις μιας ασφυκτικά συντηρητικής και αυταρχικής πολιτικής σκηνής, τα οποία όπως είναι φυσικό έχουν ενταθεί στο μετεμφυλιακό κράτος, η κοινωνική κατηγορία φοιτητές, μέσα της δεκαετίας του 1950, εμφανίζεται - μετά μια περίοδο δεκαετούς απουσίας - και πάλι δυναμικά στο προσκήνιο της πολιτικής σκηνής, κάτω από ιδιαίτερα ιδιότυπους και ετερόκλητους γενεσιουργούς λόγους, ψαύοντας τα αδιέξοδα όχι μόνο του εκπαιδευτικού οικοδομήματος αλλά και ευρύτερα του κυρίαρχου λόγου της νικήτριας του εμφυλίου εθνικοφροσύνης.
Για να προχωρήσει αρχές της δεκαετίας του '60, με όρους κινήματος που αγκαλιάζει το σύνολο των εργαζομένων στην εκπαίδευση ( ΔΟΕ - ΟΛΜΕ), τους μαθητές της Μέσης - που δημιουργούν για πρώτη φορά διαγυμνασιακό συντονιστικό όργανο - αλλά και πλατιά στρώματα πληθυσμού σε μια ανώτερη ποιότητα αγώνων τόσο συνδικαλιστικών με την ίδρυση της Εθνικής Φοιτητικής Ένωσης Ελλάδος (ΕΦΕΕ), την πανελλαδική πρωτοβουλία για την «προίκα της παιδείας» - σε αντιδιαστολή με την προίκα που υποχρεώθηκε να πληρώσει ο ελληνικός λαός για τον γάμο της πριγκίπισσας Σοφίας - το περίφημο αίτημα για αύξηση των κονδυλίων του κρατικού προϋπολογισμού για την παιδεία σε 15%, όσο και ιδεολογικό - πολιτικών με τους αγώνες προάσπισης του συντάγματος με βάση την επιταγή του ακροτελεύτιου άρθρου του 114, το κίνημα για την ειρήνη και πολιτιστικές διεργασίες που αναδεικνύουν και ταυτόχρονα επιχειρούν να υπερβούν τα όρια του όλου κοινωνικού και πολιτικού σχηματισμού.
Οι διεργασίες αυτές που η ανάπτυξή τους υπερβαίνει τους σκοπούς και τα όρια αυτού του άρθρου, είναι αρμονικά συνταιριασμένες με τις δημιουργικές αναζητήσεις του μέγιστου μέρους των πολιτιστικών δημιουργών καθώς και των λοιπών διανοουμένων αυτού που συμβατικά αποκαλούμε προοδευτικός χώρος. Γεγονός το οποίο οδηγεί σε μια άνθηση χωρίς προηγούμενο όλων των τομέων δημιουργίας, σε μια κινητοποίηση μιας υπό διαμόρφωση για πρώτη φορά μετά τη δεκαετία του '40 κοινωνίας πολιτών που αρχίζει να αποκτά συνείδηση των αδιεξόδων του όλου μετεμφυλιακού οικοδομήματος.
Μάταια η απροκάλυπτη βία των κατασταλτικών μηχανισμών της δικτατορίας και ο παρωχημένος ιδεολογικός λόγος που προσπαθεί να εκπέμψει, επιχειρούν να ανακόψουν τούτες τις διεργασίες, όσο κι' αν κατορθώνουν βέβαια να περιορίσουν την πληθυσμιακή εμβέλεια τους, βοηθούσης και της οικονομικής άνθισης των πρώτων δικτατορικών χρόνων.
Πολύ περισσότερο που την ίδια εποχή - από τις ίδιες ακριβώς κοινωνικές κατηγορίες φοιτητών και διανοουμένων - εκπορεύεται σε πλανητική κλίμακα ένα ριζοσπαστικοποιημένο αριστερό κύμα αμφισβήτησης και ανατροπής των αλλοτριωτικών και ετεροδιαχειριζόμενων μεταπολεμικών μοντέλων ανάπτυξης και των αξιακών προταγμάτων συγκρότησης τους και από τις δύο πλευρές της διαχωριστικής γραμμής που έχει επιβάλλει ο λεγόμενος Ψυχρός πόλεμος.
Από τη Σορβόννη και την Πράγα ως το νοτιοαφρικανικό Σοβέτο, την Ταϋλάνδη και το βορειοαμερικανικό Μπέρκλεϋ, την Λατινική Αμερική, την Ιταλία, την Γερμανία και τη Χιλή, οι φοιτητές εξεγείρονται τραγουδώντας και τραγουδούν παλεύοντας στην πρωτοπορία των κοινωνιών τους, γίνονται καταλύτες ευρύτερων πολιτικών και πολιτιστικών διεργασιών που ξεκινούν από τα αμφιθέατρα των πανεπιστημίων για να κατακλείσουν τους δρόμους και τα κέντρα των πόλεων, σηματοδοτώντας το τέλος της προωθητικής δυναμικής των μεταπολεμικών κοινωνικών σχηματισμών.
Το πείραμα Αλιέντε, ο πόλεμος του Βιετνάμ, η άνοιξη της Πράγας, ο Μάης του '68, το Ιταλικό φθινόπωρο, τα νέα κοινωνικά κινήματα, η άνθιση της υποκειμενικότητας, η σεξουαλική απελευθέρωση, το κίνημα των Χίπις, η πολιτιστική επανάσταση στη Κίνα, το επαναστατικό όραμα και η πράξη ζωής και θανάτου του Τσε Γκεβάρα, η έξαρση του αυθόρμητου, όσο αντιφατικά και αλληλοσυγκρουόμενα κι αν είναι αναμεταξύ τους, φλογίζουν καρδιές, γενούν ελπίδες κι οράματα μιας νέας ελευθερίας.
Τα πάντα φαίνονται δυνατά.
Μια νέα εποχή φαίνεται να ανατέλλει.
Οι επιδράσεις της - άμεσες και έμμεσες - δεν μπορούν να ανακοπούν στους πανεπιστημιακούς χώρους του νεοελληνικού κοινωνικού σχηματισμού με τις κλασσικές μεθόδους καταστολής της Δικτατορίας.
Η καθημερινή ζωή των φοιτητών στον ίδιο χώρο εργασίας το Πανεπιστήμιο, η σχετική ελευθερία που από την ίδια του τη φύση αυτό περικλείει, η αντίστοιχη ελευθερία διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου χωρίς οικογενειακές και άλλες δεσμεύσεις και περιορισμούς, το στιλ ζωής, το ντύσιμο, οι τρόποι διασκέδασης, τα κοινά μουσικά ακούσματα και τόσα ακόμη που συνθέτουν αυτή την καθημερινή ζωή, σε συνάρτηση με τη απότομη μαζικοποίηση των ΑΕΙ και την μετατροπή τους από παραδοσιακά θεσμικά κέντρα εγχάραξης της κυρίαρχης ιδεολογίας και κατανομής ειδικευμένου προσωπικού στη παραγωγή, - μέσα από τις αντιφάσεις της ίδιας της παραγωγικής διαδικασίας και της αδυναμίας προσαρμοστικότητας προς τις ανάγκες της, του Πανεπιστημιακού θεσμού - σε μια ακόμη εστία εξουσίας όπου στο εσωτερικό της διεξάγεται και δεν αντανακλάται πια απλά η κοινωνική διαπάλη, δημιουργούν νέες δυναμικές.
Δυναμικές ιδιαίτερα αισθητές στο ιδεολογικό πεδίο μέσα από τα φίλτρα του οποίου περνούν και τα μηνύματα απ' έξω που προαναφέραμε και τα μηνύματα από μέσα: δράση οργανωμένης αντίστασης, απόπειρα δολοφονίας του Γ. Παπαδόπουλου, καταδίκη σε θάνατο του Αλέκου Παναγούλη, φυλακίσεις, βασανιστήρια, εξαφανίσεις και δολοφονίες, αποπομπή της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης, αυτοπυρπόληση του φοιτητή Κώστα Γεωργάκη στη πλατεία Ματεότι της Γένοβας, στρατόπεδα συγκέντρωσης, τόποι εξορίας παλιών και νέων αγωνιστών. Aνάμεσα τους δεκάδες διαγραφές φοιτητών που αποβλήθηκαν από τις Σχολές τους για ‘αντεθνική δράση', εκατόν σαράντα φοιτητές και φοιτήτριες που καταδικάζονται από έκτακτα στρατοδικεία, και καμιά δεκάδα Πανεπιστημιακών με πρώτο τον Σάκη Καράγιωργα.
Πρόκειται για μηνύματα - προτάγματα ηθικής ελευθερίας, προσωπικής αξιοπρέπειας, δράσης και θυσίας που λειτουργούν ως φωνή συνείδησης για την πλειοψηφία του λαού και φυσικά των ιδιαίτερα ευαίσθητων δεκτών φοιτητών.
Ο τρόπος που τέτοιου είδους μηνύματα φτάνουν μέχρι αυτούς οξύνει την αίσθηση ανελευθερίας που βιώνουν καθημερινά, τόσο σε προσωπικό επίπεδο - αναγόρευση σε εχθρών του καθεστώτος των μακριών μαλλιών, των γενειάδων, της μίνι φούστας, υποχρεωτικός εκκλησιασμός των μαθητών κ.λ.π. - όσο και ευρύτερα με την προληπτική λογοκρισία, τα Index απαγορευμένων βιβλίων, δίσκων, θεατρικών και κινηματογραφικών έργων, την υποχρεωτικότητα της καθαρεύουσας ως γλώσσας της εκπαίδευσης, την προκλητική παρουσία στους πανεπιστημιακούς χώρους αστυνομικών, τις συνεχείς κλείσεις από το σπουδαστικό της Ασφάλειας ‘Δι' υπόθεσιν σας', εντείνει τις προσωπικές διεργασίες, την αυθόρμητη τάση μοιράσματος των αντιδράσεων που τέτοιου είδους πράξεις τους προκαλούν.
Το προαύλιο της σχολής αποτελεί τον ιδανικό και ταυτόχρονα προνομιακό χώρο ελεύθερης συζήτησης και διαπάλης των ιδεών, ανάπτυξης κριτικής σκέψης, συλλογικής συνείδησης. Από την παραποίηση, την διαστρέβλωση, την λογοκριμένη είδηση ή την παρασιώπηση, στη τυχαία αντιστασιακή μπροσούρα, το αντιχουντικό σύνθημα, μέχρι το λογοκριμένο υπονοούμενο του ελληνικού τύπου και την αλογόκριτη δυναμική παρουσίαση από τον ξένο τύπο και κυρίως τις ελληνικές εκπομπές των ραδιοφωνικών σταθμών του Παρισιού, του Λονδίνου και της ‘Ντώϋτσε Βέλλε' από την Γερμανία, η απόσταση είναι προφανώς τεράστια.
(Η συνέχεια στο επόμενο)
Άλκης Ρήγος
Υ.Γ. Προδημοσίευση από το επίμετρο του δεύτερου τόμου του ‘Ελληνικό Πανεπιστήμιο και Φοιτητικό Κίνημα. Από το χθες στο σήμερα του θεσμού 1909-1941 . Με επίμετρο της πορείας μέχρι σήμερα' εκδ. ‘Παπαζήσης'
