Μυρσίνη Ζορμπά*
Η κοινωνικά ευαίσθητη και ανοιχτή στους καιρούς πρακτική και εμπειρία της ανάγνωσης παρακολούθησε κάθε πτυχή της πολιτισμικής και πολιτικής ζωής, των τεχνολογικών μεταβολών, των οικονομικών εξελίξεων, των ιδεολογικών ανατροπών, του νέου παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος. Δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αναγνώστες χωρίς αναγνωστικό περιβάλλον και ανάγνωση χωρίς πολιτικό διακύβευμα, λειτούργησε πάντοτε συνδυαστικά ανάμεσα στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο χώρο. Το αλφαβητάρι των μικρών μαθητών, οι ιδιωτικές βιβλιοθήκες των διανοουμένων, τα επιστημονικά συγγράμματα των φοιτητών, οι δημόσιες βιβλιοθήκες, αργότερα τα πολιτιστικά κέντρα με βιβλιοθήκη, σήμερα οι ψηφιακές βιβλιοθήκες και τα αποθετήρια δίνουν ένα δείγμα αυτής της μακράς πορείας βιβλίων και αναγνωστών στο χρόνο. Κατ' αυτό τον τρόπο, το πολιτικό κέντρο βάρους της ανάγνωσης μετατοπίστηκε σταδιακά από το πεδίο διεκδίκησης ενός θεμελιώδους δικαιώματος (αλφαβητισμός και αντίσταση απέναντι στον κοινωνικό αποκλεισμό), στο πεδίο του κοινωνικού status (οι διαβασμένοι, οι καλλιεργημένοι, οι μορφωμένοι, οι χαρτογιακάδες, οι διανοούμενοι) και του κοινωνικού χώρου συνεύρεσης (βιβλιοθήκες, αίθουσες διαλέξεων), στη συνέχεια στο πεδίο του εκδημοκρατισμού (ΜΜΕ, πολυμέσα, οπτικοακουστικός και ψηφιακός κόσμος) και, τέλος, στον κοσμοπολιτισμό μετά το '90 (παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, διαδίκτυο, μηχανές αναζήτησης).
Ο κόσμος της ανάγνωσης συγκροτήθηκε διαμέσου όλων αυτών των εξελίξεων, αποδείχθηκε ανθεκτικός, έγινε αποδέκτης πόρων που εισρέουν από κάθε γνωσιακή και εμπειρική πραγματικότητα και επεκτάθηκε αφομοιώνοντας προς όφελός του τις τεχνολογικές μεταβολές. Απόκτησε πανίσχυρες τράπεζες πληροφοριών, αποθετήρια, μηχανές αναζήτησης, τεχνολογικά εργαλεία, φίλτρα, ταξινομήσεις, δομές και αποτελεί μια οικονομική συναρμογή μεγάλης εμβέλειας. Συνδέεται με την εκπαίδευση και τις επιστήμες, με τις τεχνολογίες και την έρευνα, με την πολιτιστική βιομηχανία και την ψυχαγωγία, αποτελώντας το μεγαλύτερο δίκτυο άμεσης πρόσβασης για κάθε αναγνώστη όπου κι αν αυτός βρίσκεται. Η πορεία των τελευταίων δεκαετιών του 20ού και του 21ου αι. συνιστά θρίαμβο της αναγνωστικής εμπειρίας, παρά και σε διάψευση του πολιτισμικού πεσιμισμού που επικρατούσε κατά καιρούς σχετικά με το τέλος του βιβλίου, την απειλή της μείωσης των αναγνωστών, τη γενικευμένη αδιαφορία και αγραμματοσύνη, κλπ.
Μέσα σ' αυτές τις τεράστιες αλλαγές, υπήρξαν στη χώρα μας κατά καιρούς κρατικές πρωτοβουλίες συγκρότησης της δημόσιας ανάγνωσης, απόπειρες ίδρυσης βιβλιοθηκών, ανανέωσης και δικτύωσής τους. Ωστόσο, καμία από αυτές τις πολιτικές πρωτοβουλίες δεν κατόρθωσε να εφαρμόσει ένα στρατηγικό σχέδιο που θα επέτρεπε να αναπτυχθούν δημόσιες πολιτικές ανάγνωσης και ένα επαρκές δίκτυο βιβλιοθηκών. Από την άλλη μεριά, αναδύθηκαν μια σειρά από δρώντες πέραν του κράτους, οι οποίοι πέτυχαν την εφαρμογή στρατηγικών ανάγνωσης σε επιμέρους πεδία και με επιμέρους στοχεύσεις. Τέτοιοι δρώντες είναι περισσότεροι απ' όσοι συνήθως νομίζεται. Είναι νομικά πρόσωπα του Δημοσίου, πανεπιστήμια, η τοπική αυτοδιοίκηση, ανεξάρτητοι ιδιωτικοί κοινωφελείς ή κερδοσκοπικοί εκπαιδευτικοί και πολιτιστικοί οργανισμοί, ιδρύματα, μουσεία, ομάδες από το χώρο του βιβλίου (κυρίως εκδότες), συνδικαλιστικοί φορείς, συγκροτήματα Τύπου και, ενγένει, όσοι οργάνωσαν, διαχειρίστηκαν ή επηρέασαν, μέσα από τη δική τους στόχευση και στρατηγική, την ανάγνωση ως εκπαιδευτική και πολιτιστική πρακτική. Οι δρώντες αυτοί είναι σχετικά ετερόκλιτοι από μια άποψη, ωστόσο έχουν ως κοινό παρονομαστή το ότι συνθέτουν το ευρύτερο περιβάλλον της ανάγνωσης και συνδέονται, καθένας με διαφορετικό τρόπο, με μια σειρά από φαινόμενα, άλλοτε παραγωγικά και άλλοτε αντιπαραγωγικά, που αξίζει να ερευνηθούν. Αποτελούν μαζί με το κράτος και, φυσικά, το αναγννωστικό κοινό, τους δρώντες που θα πρέπει να έχουν μια θέση στη δημόσια συζήτηση για το μέλλον της ανάγνωσης στη χώρα.
Εάν πιστεύουμε ότι βασική προϋπόθεση μιας στρατηγικής για τη δημόσια ανάγνωση είναι ένα επαρκές δίκτυο βιβλιοθηκών σε πολλά επίπεδα αναγκών, είναι καιρός να αναζητήσουμε ένα σχέδιο στραμμένο προς το μέλλον χωρίς προκαταλήψεις. Αυτό σημαίνει να επινοήσουμε τις ριζοσπαστικές αλλαγές που θα αναδιατάξουν τους υπάρχοντες, καταρχάς, πόρους, ώστε να αποκτήσουμε σταδιακά και σταθερά λειτουργικές σχολικές, δημοτικές (λαϊκές), επιστημονικές και ερευνητικές βιβλιοθήκες με ό,τι σημαίνει αυτό σύμφωνα με τη σύγχρονη έννοια (κοινωνικό χώρο, τεχνολογικό εξοπλισμό και επικοινωνία, κέντρο πληροφοριών, επικοινωνίας, κλπ). Είναι ένα ζήτημα δημοσίου συμφέροντος, εκπαιδευτικής και πολιτισμικής πολιτικής και που αφορά την ταυτότητα και την ανάπτυξη της χώρας. Το πεδίο της έρευνας, τα πανεπιστημιακά συγγράμματα, τα σχολικά βιβλία, ο τομέας του ψηφιακού βιβλίου και των ψηφιακών βιβλιοθηκών και αποθετηρίων, η κατανομή των ευρωπαϊκών κονδυλίων, η επανεξέταση της πορείας και του ρόλου του ΕΚΕΒΙ αποτελούν ψηφίδες που θα πρέπει να συνυπολογιστούν μαζί με άλλες ακόμη, να κριθούν και να αναλυθούν με βάση το κριτήριο του κόστους-οφέλους, του αναπροσανατολισμού των καταναλωτικών δαπανών σε επενδυτικές, των νέων τρόπων διαχείρισης και αυτοδιαχείρισης, των συμπράξεων δημόσιου και ιδιωτικού.
Πολύ σύντομα η χώρα θα αποκτήσει μια σύγχρονη Εθνική Βιβλιοθήκη, χάρη στην ιδιωτική πρωτοβουλία του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος». Αυτό αποτελεί τομή στα πράγματα και στις έννοιες και διαμορφώνει μια νέα πραγματικότητα που θα πρέπει να τροφοδοτήσει άμεσα το δημόσιο διάλογο με γνώση, ορθή εκτίμηση, επιχειρήματα και συγκλίσεις. Παράλληλα, το ίδιο ίδρυμα προωθεί τα τελευταία χρόνια ενός δικτύου με τη σύμπραξη δημοτικών βιβλιοθηκών κάτω από τον τίτλο Future Library. Είναι σημαντικό, πριν φτάσουμε στην ημέρα των εγκαινίων και τη λειτουργία αυτού του μεγάλου έργου, που θα κατέχει στρατηγικό ρόλο στην αναδιάρθρωση του πλαισίου γνώσης-πληροφόρησης-εκπαίδευσης-έρευνας-πολιτισμού και δημιουργικής οικονομίας της χώρας στον 21ο αι., να υπάρξει ανοιχτός δημόσιος διάλογος στον οποίο να έχουν την ευκαιρία να διατυπώσουν τις απόψεις τους όλοι οι δρώντες.
Είναι ωφέλιμο να καλλιεργηθεί η συνείδηση ότι η Εθνική Βιβλιοθήκη αποτελεί μια μεγάλη αναπτυξιακή, οικονομική και πολιτισμική επένδυση που αφορά όλους. Μια Εθνική Βιβλιοθήκη του 21ου αι. διακρίνεται για την οργάνωση, τους στρατηγικούς στόχους, τη σύνδεσή της με την οικονομική ανάπτυξη και την επιστημονική έρευνα, τις παράλληλες υπηρεσίες, το σχεδιασμό της βιωσιμότητάς της, την παγκόσμια εμβέλεια που επιδιώκει να κατακτήσει, την πολιτιστική διπλωματία που ασκεί εντέλει. Δεν αρκείται όπως παλιά στη συντήρηση και διατήρηση της εθνικής συλλογής και τη σύνδεση με το παρελθόν αλλά συνιστά εκ των πραγμάτων δυναμικό κέντρο του δημιουργικού παρόντος σε σύνδεση με το μέλλον. Η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας δεν θα απευθύνεται μόνο στο δυνάμει κοινό της χώρας αλλά στο παγκόσμιο κοινό. Ψηφιοποίηση βιβλίων και θησαυρών της πολιτισμικής κληρονομιάς, δικτύωση με πανεπιστημιακές και ερευνητικές βιβλιοθήκες, ελληνικές και ξένες εκδόσεις, σπάνια χειρόγραφα, επαγγελματική πληροφόρηση, βιβλιογραφικές υπηρεσίες και έρευνες θα είναι μόνο μερικοί από τους τομείς στους οποίους θα ανταποκρίνεται. Μέσα στο εξαιρετικά ανταγωνιστικό παγκόσμιο περιβάλλον, όπου το περιεχόμενο και η πληροφορία παράγονται και διανέμονται, η βιβλιοθήκη θα κατέχει μια θέση στον διεθνή πολιτισμικό και γνωσεακό χάρτη και θα αποτελέσει κόμβο του. Η λειτουργία της θα δικαιώνεται μέσα από τη δυναμική συνεργασία της με νευραλγικούς τομείς στο εσωτερικό της χώρας και από την προστιθέμενη αξία που θα προσφέρει όσον αφορά τη εκπαίδευση, την έρευνα, την αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, τις κατευθύνσεις της οικονομικής ανάπτυξης. Η Εθνική Βιβλιοθήκη μπορεί να προσφέρει νέες προοπτικές σε κρίσιμους τομείς, να μεγιστοποιήσει τα αποτελέσματά τους παρεμβαίνοντας ακόμη και στις μεθόδους και στην αναδιοργάνωσή τους προκειμένου να τους δώσει την ευκαιρία να συμβαδίσουν με τις διεθνείς τάσεις.
Για το λόγο αυτό χρειάζονται αμφίδρομα δίκτυα επικοινωνίας και προετοιμασίας ώστε να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες που θα προκύψουν. Αυτό, προφανώς, δεν σημαίνει μόνο την προετοιμασία της ίδιας της βιβλιοθήκης για κάτι τέτοιο. Σημαίνει την προετοιμασία και τον αναπροσανατολισμό του χώρου της έρευνας, της εκπαίδευσης, της οικονομίας ώστε να αξιοποιήσουν για τους δικούς τους στρατηγικούς στόχους τις δυνατότητες που θα προσφέρει η βιβλιοθήκη. Αυτή η προετοιμασία είναι που θα πρέπει να οργανωθεί εγκαίρως, καθώς απαιτεί διάλογο, χρόνο ωρίμανσης, σχεδιασμό και στόχους. Εδώ βρίσκεται η πολιτική ευθύνη, η ευθύνη της Πολιτείας. Διότι μπορεί να μην προλάβαμε την ευρωπαϊκή πρόσκληση που προετοίμαζε, με την Πρωτοβουλία Ψηφιακών Βιβλιοθηκών για το 2010 «την πολιτιστική και επιστημονική κληρονομιά της Ευρώπης με ένα κλικ στο ποντίκι του υπολογιστή» αλλά, σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να βρεθούμε σύντομα εκεί, μαζί με τους άλλους, με αξιόπιστη ετοιμότητα και προσδοκία.
Ο δημόσιος τομέας οφείλει να οργανώνει το αναγκαίο πλέγμα συνεργασιών αλλά και να διαθέτει δικό του στρατηγικό σχέδιο. Ιδιαίτερα στο χώρο του πολιτισμού για τον οποίο μιλάμε είναι σημαντικό το αποτέλεσμα των συνεργασιών να οδηγεί στην κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού της κουλτούρας και της μείωσης των διακρίσεων. Κι αυτό γιατί η διαχείριση του συμβολικού κεφαλαίου και η παραγωγή και αναδιανομή κύρους χαράζουν και ενισχύουν σε βάθος χρόνου κοινωνικές αξίες και επηρεάζουν ευρύτερα αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές.
Ωστόσο, οι δημόσιες πολιτικές ανάγνωσης ολοκληρώνονται εκεί που συναντούν την αναγνωστική στρατηγική των ίδιων των αναγνωστών. Κάθε ξεχωριστός αναγνώστης ακολουθεί τη δική του πορεία στο διανοητικό του χάρτη και στο χάρτη της κίνησης των ιδεών της εποχής του. Αυτές οι αναγνωστικές στρατηγικές, αποδεικνύουν εντέλει σε ποιο βαθμό είναι παραγωγικές οι δημόσιες πολιτικές που ασκούν τη δύναμη επιρροής τους για την ενίσχυση μιας πολύτροπης και παραγωγικής αναγνωστικής στάσης του πληθυσμού. Οι δημόσιες πολιτικές και οι ιδιωτικές στρατηγικές συνεργούν στις μέρες μας μέσα από τους διαφορετικούς τους ρόλους. Αυτό απαιτεί εκ μέρους των δημόσιων πολιτικών μια συνέχεια, ενώ απαραίτητη είναι και η απαγκίστρωση από την εκπολιτιστική αποστολή, προκειμένου να αναδειχθούν τα στοιχεία της πολιτισμικής δημοκρατίας, που είναι απαραίτητη ώστε οι δημόσιες πολιτικές ανάγνωσης να λειτουργούν απελευθερωτικά, παραγωγικά και αναδιανεμητικά. Για όλα αυτά είναι απαραίτητο ένα ευέλικτο, σύγχρονο δίκτυο βιβλιοθηκών που θα εξασφαλίζουν σε παιδιά, νέους και ενήλικες τον κοινωνικό χώρο της γνώσης, της πληροφορίας και της επικοινωνίας δωρεάν και χωρίς περιορισμούς και διακρίσεις. [
* Ερευνήτρια Πολιτισμικής Πολιτικής & Πρόεδρος του «Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού»
