Με την ανατολή του 1938 και μετά το υπερθέαμα των γάμων του Διαδόχου Παύλου με τη Γερμανίδα πριγκίπισσα Φρειδερίκη στις 9 Ιανουαρίου, το καθεστώς αντιδρώντας στις αντιδικτατορικές – έστω και παρασκηνιακές – κινήσεις του αστικού πολιτικού κόσμου προχωρά σε συλλήψεις και εξορίες πολιτικών. Ο Καφαντάρης συλλαμβάνεται και εξορίζεται στη Ζάκυνθο. Ο Σοφούλης συλλαμβάνεται και κρατείται, έστω και για λίγες ώρες. Ο Θεοτόκης συλλαμβάνεται και στέλνεται σε κατ' οίκον περιορισμό στην Κέρκυρα. Ο Αλ. Μυλωνάς εξορίζεται στην Ικαρία. Ο Παπανδρέου συνεχίζει την εξορία του στην Άνδρο. Ο Κανελλόπουλος στην Καλή Ράχη της Θάσου. Ο Αν. Μιχαλακόπουλος, άρρωστος, συλλαμβάνεται και στέλνεται εξορία στην Πάρο, απ' όπου μετά από συνεχείς αρνήσεις μεταφέρεται εσπευσμένα τελικά στον ‘Ευαγγελισμό', όπου και πεθαίνει στις 7 Μαρτίου. Πρόκειται για τον πρώτο επώνυμο νεκρό της δικτατορίας.
Απτόητο το καθεστώς εντείνει τις κατασταλτικές του λειτουργίες με ένα ευρύ κύμα συλλήψεων. Τέλη Μαρτίου προχωρά σε σειρά συλλήψεων διανοουμένων μελών της ‘Φιλικής Εταιρείας' και της ‘Ελεύθερης Σκέψης'. Μέχρι τον Δεκέμβριο τις έχει και τις δύο εξουδετερώσει.
Στις 17 Απριλίου προχωρά αιφνιδιαστικά η Ειδική Ασφάλεια σε ένα σημαντικό χτύπημα του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ. Εξήντα στελέχη του συλλαμβάνονται σε διάφορα σημεία της πρωτεύουσας, ανάμεσά τους και τρία μέλη του Πολιτικού του Γραφείου, οι Στέλιος Σκλάβαινας, Μήτσος Παρτσαλίδης και Βασίλης Νεφελούδης. Επίσης, προχωρά και στην εξουδετέρωση ενός μεγάλου πυρήνα του Αντιδικτατορικού Μετώπου Νέων (ΑΜΝ), με τη σύλληψη 50 μελών του, μεταξύ των οποίων και του φοιτητή της Νομικής Χρήστου Μαλτέζου, γραμματέα της Κ.Ε. της ΟΚΝΕ από το Σεπτέμβριο του 1937.
Κι όμως ο αντιφατικός δικτάτορας σημειώνει στο ημερολόγιο του: «Έπρεπε να πλήξω και έπληξα, αλλά αισθάνομαι ότι η αντίδρασις υπάρχει. Άλλαξε κάτι; Ζήτημα; Ησύχασαν όλοι πλέον. Αλλά μελαγχολία μου. Γιατί ; Όλα τα έχω».
Ο πρώτος νεκρός φοιτητής
Η σύλληψη του Μαλτέζου αποτελεί καίριο χτύπημα για το αντιδικτατορικού φοιτητικό κίνημα. Πρόκειται για μια εμβληματική μορφή του, όπως και ευρύτερα του κομμουνιστικού κινήματος, στον οποίο οφείλεται, σύμφωνα με τον Μπάμπη Δρακόπουλο, «η ορμητική άνοδος του σπουδαστικού κινήματος… και της Αριστεράς… σχετίζεται άμεσα και με την συμβολή του…».
Μετά 35 μέρες φριχτών βασανιστηρίων στα μπουντρούμια της Ειδικής Ασφάλειας μεταφέρεται στις φυλακές της Κέρκυρας, στην περίφημη αχτίδα Θ. Τις τραγικές συνθήκες της εκεί κράτησής του μας μεταφέρει σπαρακτικά ο συγκρατούμενος στην ίδια αχτίδα Βασίλης Νεφελούδης στο βιβλίο του ‘Αχτίδα Θ'. Τα συνεχιζόμενα βασανιστήρια για να υπογράψει δήλωση, την μετατροπή του σε φάντασμα. «Το σώμα του πετσί και κόκκαλο. Το πρόσωπο και το κεφάλι πρησμένα. Το μέτωπο και το τριχωτό μέρος του κεφαλιού γεμάτο καρούμπαλους» περιγράφει ο Νεφελούδης, όπως και την κυνικά απάνθρωπη φράση του δεσμοφύλακα, όταν εκείνος ζητούσε γιατρό: «Να πεθάνεις». Αυτό το απαίσιο «να πεθάνεις» θα το ακούνε τώρα κάθε μέρα και μάλιστα πολλές φορές την ημέρα να το φωνάζουν κατάμουτρα στον Μαλτέζο ο αρχιφύλακας και μερικοί από τους φύλακες… Συχνά ο Βαλιανίτης έμπαινε μέσα στο κελί του και τον έδερνε. Μια μέρα ακούσαμε να τον χτυπάει με κλωτσιές και να του φωνάζει: ‘Ψόφα, επιτέλους. Ψόφα να ησυχάσουμε και να ξεβρωμίσει ο τόπος…»!
Το μέγεθος της ανθρώπινης βαρβαρότητας δεν έχει τέλος…
Παρά τις αντιδράσεις των συγκρατουμένων οι συνθήκες παραμένουν το ίδιο καθημερινά βασανιστικά απάνθρωπες. Μέχρι που ένα πρωί του Νοέμβρη, όταν πια έχει περιπέσει σε κώμα, «ήρθαν για να τον πάρουν. Ήταν ακόμα ζωντανός, αλλά στα τελευταία του. Ξεψυχούσε. Τον έδεσαν μ' ένα σχοινί απ' τις μασχάλες και τον τραβούσαν στο διάδρομο, γιατί το κελί του, τα ρούχα του, όλα ήταν βουτηγμένα στην ακαθαρσία. Ακούσαμε τον υπαρχιφύλακα να λέει: ‘Βρε παιδιά, άνθρωπος είναι… μην τον τραβάτε σα σκυλί. Πιάστε τον. Τον πήγαν στο Ψυχιατρείο. Ήθελαν να βγει απ' εκεί το πιστοποιητικό του θανάτου του. Δεν έπρεπε να φαίνεται κι επίσημα πως πέθανε στη φυλακή. Ο Χρήστος στο Ψυχιατρείο πέθανε την ίδια μέρα, ύστερα από λίγες ώρες. Οι νοσοκόμες τον καθάρισαν και τον έπλυναν. Οι γιατροί, που έμαθαν ποιος είναι, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τον σώσουν. Ενέσεις, θρεπτικό ορό… Ήταν όμως πολύ αργά».
Ο Μαλτέζος δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος νεκρός του φασιστοειδούς καθεστώτος, ήταν όμως ο πρώτος νεκρός φοιτητής του!
Κι άλλος νεκρός φοιτητής
Θα ακολουθήσει αργότερα και άλλος, όχι τόσο γνωστός αυτή τη φορά, φοιτητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ο Μηνάς Κοντογούρης. Ο οποίος λίγο μετά την έξοδό του από τα μπουντρούμια της Ειδικής Ασφάλειας αφήνει την τελευταία του πνοή και μια εντυπωσιακή επιστολή στους συμφοιτητές του. Αποσπάσματα αντιγράφουμε από τον Γιάνναρη: «… Δεν έχει σημασία κι αν πεθάνω, σημασία έχει να συνεχίσετε εσείς τον αγώνα ενάντια στο φασισμό, ενάντια στις σκοτεινές δυνάμεις, ενάντια σ' όλους που δεν μπορούν να καταλάβουν, δεν μπορούν να ξεχωρίσουν το δίκαιο και το σωστό….Μην υποχωρήσετε σε τίποτα, αδέλφια μου, τώρα που η μεγάλη θύελλα έρχεται, για να παρασύρει την Ελλάδα στο στρόβιλό της»!
Το αντιστασιακό πνεύμα όμως δεν σβήνει
Μπορεί το οργανωμένο φοιτητικό κίνημα να έχει χτυπηθεί και αδρανοποιηθεί, όπως άλλωστε και όλο το προοδευτικό αντιδικτατορικό κίνημα, αλλά το δημοκρατικό φρόνημα ανάμεσα στους φοιτητές παραμένει διάχυτα κυρίαρχο, παρά τις προσπάθειες προσωπικά του Μεταξά, ιδιαίτερα μετά την ανάληψη από τον ίδιο και του Υπουργείου Παιδείας, οπότε τόνιζε: «Οφείλετε να γνωρίζετε ότι η Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας είναι θεσμός κρατικός, έργον μου, επί του οποίου στηρίζω τας μεγάλας μου ελπίδας. Προσεπαθήσαμεν τελευταίως να την προσαρμόσωμεν και με το σχολείον, ούτως ώστε να αλληλοσυμπληρούνται. Επί του ζητήματος αυτού, Κύριοι, είμαι αποφασισμένος, εάν παρουσιασθή οιαδήποτε αντίδρασις, να την θραύσω κατά τρόπον αμείλικτον. Θα σας παρακαλέσω επομένως επί του ζητήματος αυτού να μην παρουσιασθή ποτέ από κανένα εκπαιδευτικόν αντίδρασις, όχι φανερά βέβαια, που δεν θα το κάμη, αλλ' ούτε υποκόφως».
Παράλληλα, σε ομιλία του προς τους φοιτητές του Πολυτεχνείου, στις 25 Οκτωβρίου, με την ευκαιρία του γιορτασμού των εκατό χρόνων από την ίδρυσή του, ζητά να μάχονται τον ατομικισμό και τη μελαγχολία και να εργάζονται για το καλό του συνόλου, του κράτους όπως το δημιουργεί ο ίδιος. Και έκλεισε την ομιλία του με τούτο το τραγελαφικό, όπως το χαρακτηρίζει ο Γιάνναρης: «Ελάτε μαζί μου εκεί που θα σας υπάγω εγώ.. Ακολουθήστε τον δρόμο που σας δείχνω και να είσθε βέβαιοι ότι δεν θα μετανοήσετε ποτέ»!
Κι όμως οι φοιτητές δεν φαίνεται να πηγαίνουν μαζί του στη Νεολαία του, παρά τις νουθεσίες, τα προνόμια, τις πιέσεις και τους εκβιασμούς. Μόνο με τους φοιτητές του ‘Παμφοιτητικού' κατορθώνει να συγκροτήσει μια ‘Διοίκηση Ανωτάτων Σχολών' με επικεφαλής τον επιτελάρχη της ΕΟΝ Ιωάννη Μουνδρέα και με τους αντίστοιχους την ‘Φοιτητική Χιλιαρχία' στη Θεσσαλονίκη, με επικεφαλής τον καθηγητή της Γαλλικής Φρίξο Μανδαμαδιώτη, που μετά βίας συγκεντρώνει, αν και χιλιαρχία…, 300 άτομα παρά την υποχρεωτική συμμετοχή. Γεγονός που φαίνεται ότι δημιουργεί απαισιόδοξες διαθέσεις ακόμη και στα μέλη του ‘Εθνικού Παμφοιτητικού Συλλόγου', που έχουν αναλάβει το έργο της στρατολόγησης στην EON.
Η αναγκαστική ένταξη στην ΕΟΝ και η αντίσταση των ΑΕΙ
Ο Δικτάτορας προσπαθεί να μεταστρέψει το κλίμα αρχίζοντας με ενέσεις ενθουσιασμού προς τα μέλη της ΕΟΝ στα ΑΕΙ: « Απευθύνομαι σε σας. Τους φαλαγγίτας φοιτητάς και φαλαγγίτας φοιτητρίας των ανωτάτων σχολών…Θέλω να είσθε χαρούμενοι ακόμα και μέσα στη δυστυχία, γιατί άνθρωποι απαισιόδοξοι δεν είναι αγωνισταί. Να έχετε ενθουσιασμό, φανατισμό και πάθος και τρέλα…»! Και στην εισήγησή του στο Α΄ Συνέδριο των Περιφερειακών Διοικητών της ΕΟΝ, στις 5 Ιανουαρίου 1939, ανάμεσα στα άλλα τόνιζε: «Στα Πανεπιστήμια ευρήκαμε στην αρχή μεγάλη αντίδραση. Τους λόγους τους γνωρίζετε. Μεγάλην αντίδρασιν και από μέρους των νέων και από μέρους ενός μεγάλου τμήματος του διδάσκοντος προσωπικού…». Τελικά, με συνεχείς εγκυκλίους και αποφάσεις, όπως τον ΑΝ 1430/1938, ο οποίος απαγορεύει «εν τοις Πανεπιστημιακοίς χώροις συναθροίσεις φοιτητών επιδιωκόντων την διάδοσιν και εφαρμογήν των ανατρεπτικών του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ιδεών», και τη διάλυση κάθε νεολαιίστικης οργάνωσης, επιβάλλει τελικά την πλήρη στράτευση όλων των εκπαιδευτικών και ένταξη των νέων στην ΕΟΝ και τους φασιστικούς της στόχους. «Από αυτούς τους εθνικούς σκοπούς δεν εξαιρούνται πλέον… ούτε τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Δεν ομιλώ διά το Πολυτεχνείον, το οποίον είναι καθαρώς Τεχνική Σχολή. Ομιλώ δι' όλας τας Σχολάς τας άλλας, τα Πανεπιστήμια, την Ανωτάτην Εμπορικήν Σχολήν, την Πάντειον Σχολήν».
Η εξαίρεση του Πολυτεχνείου και η υποβάθμισή του σε τεχνική σχολή δεν είναι τυχαία, μια που ειδικά σε αυτό ούτε η στρατολόγηση της ΕΟΝ προχωρά ούτε η διάλυση της ΟΚΝΕ έχει πετύχει. Η τελευταία διατηρείται σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας, βέβαια, με πάνω από 60 μέλη, που κάνουν αισθητή την παρουσία τους, γεγονός που διαισθάνεται ασφαλώς η Ειδική Ασφάλεια, αδυνατεί όμως να τη διαλύσει.
Αλλά και στα άλλα ΑΕΙ ο εκφασισμός δεν προχωρά. Το επιβεβαιώνουν οι δηλώσεις κάθε τόσο του Μανιαδάκη και του υφυπουργού Παιδείας - πρώην λογιστή του σταφιδικού οργανισμού – Σπέντζα, που χαρακτηρίζουν τους ακαδημαϊκούς δασκάλους και τους φοιτητές πότε ως «σαρδέλες σε σαρδελοκούτια» και πότε ως «χαμερπή όντα».
Βέβαια, οι αντιδράσεις του πανεπιστημιακού χώρου από το 1939 και μετά παραμένουν σε επίπεδο ιδεολογικο-πολιτικής και συναισθηματικής φύσης και όχι οργανωμένης αντιστασιακής δράσης.
Άλκης Ρήγος
