Χαράλαμπος Μπαλτάς*
Ισως αυτό που θα άξιζε να ρωτήσουμε και να πάρουμε κάποιες πρώτες απαντήσεις είναι το ποια είναι η διαφορά των χρόνων της αντίστασης (1940 – 1944) από τα χρόνια που προηγήθηκαν του μεσοπολέμου (1920 – 1940) στα ζητήματα που αφορούν τις σχέσεις παιδαγωγικής και πολιτικής για όλους αυτούς τους ανθρώπους που σήμερα μνημονεύονται ως άνθρωποι της αριστεράς. Στην μεσοπολεμική περίοδο το σύνολο σχεδόν των ανθρώπων της παιδαγωγικής μέχρι και την δεκαετία του '30 συνεργάζονται με τον εκσυγχρονισμό. Όμως αρχίζουν συγχρόνως να διαφοροποιούνται. Τρανταχτό παράδειγμα ο Δημήτρης Γληνός. Συμμετέχουν στις μεταρρυθμιστικές απόπειρες, παίρνουν μέρος στη συγγραφή αναγνωστικών και ενισχύουν τις δυο κύριες γραμμές του μεσοπολέμου, την γερμανική και την γαλλική.1 Στη συνέχεια ενισχύουν και τις παιδαγωγικές αντιλήψεις που προέρχονται από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά και από την Ιταλία. Η κυριότερη «γραμμή», η γερμανική, σε μεταφράσεις, βιβλία, διανοούμενους και δημόσια σφαίρα, γνωρίζει τα όριά της με τον γερμανικό φασισμό και το Ολοκαύτωμα. Η αντίσταση είναι η ώρα της αυτονομίας της παιδαγωγικής από το προηγούμενο εγχείρημα του εκσυγχρονισμού. Τόσο η Ρόζα Ιμβριώτη όσο και ο Μιχάλης Παπαμαύρος, αλλά και τόσοι άλλοι παιδαγωγοί, αφιερώνονται στην ιδιότητα του πολίτη που έχει ανάγκη ο λαός. Η πάλη ενάντια στον φασισμό είναι κυρίαρχη. Οι καιροί δεν είναι πολύ διαφορετικοί από το τι συμβαίνει σήμερα.
Ας δούμε όμως πως η ιδιότητα του πολίτη [citizenship] φτάνει στα «Αετόπουλα» (1944), στ' όνομα των παιδιών της αντίστασης. Στις μεσοπολεμικές εκσυγχρονιστικές διαδικασίες, με κύριο χαρακτηριστικό την κρίση, η εισαγωγή της Πολιτικής Αγωγής το 1929 και η έναρξη της διδασκαλίας της το 1934 συνοδεύεται από τη προβληματική της σχολικής κοινότητας, είτε από τη σκοπιά του συντηρητικού περιεχομένου της είτε από τη σκοπιά του ριζοσπαστικού. Η επιστημολογική συγκρότηση του πολιτικού με τη μορφή της διδασκαλίας της πολιτικής ως μαθήματος στην εκπαίδευση, είναι μεταξύ της κοινότητας και της κοινωνίας και μεταξύ της υπακοής και της συμμετοχής του ενεργητικού σχολείου. Η συγκρότηση της Αγωγής του Πολίτη έχει εν πολλοίς την οφειλή της στο νεωτερικό έργο της μετάφρασης,2 στο βίωμα της σχολικής κοινότητας και στο αίτημα για εκσυγχρονισμό στην ελληνική κοινωνία του μεσοπολέμου. Η επιβίωση του πνεύματός της, είτε στο ολοκληρωτικό καθεστώς που ακολούθησε, αυτό της μεταξικής δικτατορίας, με τη μορφή των εθνικιστικών χαρακτηριστικών της νεολαίας, είτε στην Ελεύθερη Ελλάδα της Κυβέρνησης του Βουνού, με τα αντιφασιστικά, πατριωτικά και λαϊκά χαρακτηριστικά των αναγνωστικών της, είναι η απόληξη αυτού του πνεύματος πριν την οριστική εκδοχή του αντικομουνισμού στην οποία καταλήγει. Τα βιβλία που εκδίδονται από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης είναι του Μ. Παπαμαύρου (με τη συνεργασία και άλλων εκπαιδευτικών) (1944), Ελεύθερη Ελλάδα, Αναγνωστικό ε' και στ' τάξης, εκδόσεις Π.Ε.Ε.Α. και το βίβλο χωρίς το όνομα της Ρόζας, Π.Ε.Ε.Α (Ρόζα Ιμβριώτη), Το αναγνωστικό του ΕΑΜ για την γ' και δ' τάξη, Τα αετόπουλα (1944). [Η νεώτερη έκδοση έχει τον πρόλογο της Έλλης Αλεξίου, Αθήνα – Ενημέρωση (1981)]. Επίσης στις φυλακές της Αίγινας, το 1947, έχουμε το κατασχεμένο βιβλίο του Μιχάλη Παπαμαύρου, Μεγάλα Χρόνια. [Δες Μιχάλη Παπαμαύρου [(1989), Μεγάλα Χρόνια, το αναγνωστικό της φυλακής, ανακοίνωση – εισαγωγή Χάρης Σακελλαρίου, Αθήνα: Κάδμος]. Και ο άνθρωπος που μας έχει τόσες πολλές πληροφορείς για τη Ρόζα Ιμβριώτη και τον Μιχάλη Παπαμαύρο είναι ο Χάρης Σακελλαρίου, παιδαγωγός που έζησε από κοντά αυτούς τους ανθρώπους [Δες Χάρης Σακελλαρίου (1984), Η παιδεία στην αντίσταση, Αθήνα: Φιλιππότης]. Αυτά τα βιβλία καίγονται στις φωτιές του Ιανουαρίου του 1945, αλλά κι αυτά καλλιεργούν την ιδιότητα του πολίτη με τη μορφή του αετόπουλου. Ακριβώς γιατί η πρώιμη παιδική λογοτεχνία έχει να κάνει με ποίηση που αναφέρεται στα πουλιά – παιδιά και φτάνει με τον Ζαχαρία Παπαντωνίου στα «Χελιδόνια» (1920), αυτή η παράδοση συνεχίζει μέσα από τον κόσμο των πουλιών και στον μεσοπόλεμο. Για την Ρόζα τ' αετόπουλα και οι αετοπούλες, τ' αγόρια και τα κορίτσια, είναι αυτά που ξέρουν καλά τι είναι ο φασισμός, πόσο κακή ήταν η μεταξική δικτατορία, τη σημασία της αγάπης για την πατρίδα, τη σημασία που έχει ο δάσκαλος στη ζωή, τη σημασία να έχουμε βιβλιοθήκη, να κάνουμε ομάδες και συνελεύσεις, όπως και το τι σημάνει να διακινούμε υλικά και να κάνουμε αφίσες. Η ιδιότητα του πολίτη για την Ρόζα έχει χαρακτηριστικά εθνικής παλιγγενεσίας, αντιφασιστικά και πατριωτικά.
Η συνέχεια είναι περισσότερο γνωστή. Η ψήφιση της Οικουμενικής διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου (1948), το ψηφισθέν Σύνταγμα του 1952, το οποίο επεκτείνει την ιδιότητα του πολίτη και στις γυναίκες, το μετεμφυλιακό κράτος και οι καινούριες νοηματοδοτήσεις του περιεχομένου της πολιτικής ως αποτέλεσμα επικράτησης των συντηρητικών δυνάμεων, συμβάλλουν σε αναθεωρήσεις και παιδαγωγικές πρακτικές, οι οποίες εμπνέονται από την Ενιαία Συγκεντρωτική Διδασκαλία και τον αντικομουνισμό. Η ημερομηνία λήξης του εμφυλίου πολέμου το 1949 είναι μια καθοριστική ημερομηνία γιατί τότε τίθεται η ανασυγκρότηση του μαθήματος της Αγωγής του Πολίτη, μέσα από το εκπαιδευτικό συνέδριο που οργανώνεται με υπουργό παιδείας τον Κωνσταντίνο Τσάτσο. Το περιεχόμενο της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής γίνεται συγχρόνως πιο σχεδιασμένο και πιο κατευθυνόμενο από το Κράτος και εισάγεται ως διδακτικό αντικείμενο και στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση το 1957. Η εγκαινίαση των βιβλίων για διδακτική χρήση θα έχει ως αποτέλεσμα την ανατύπωση των πρώτων βιβλίων της Αγνής Ρουσοπούλου, μεσούσης της αναστολής τους από τους Συνταγματάρχες την επταετία (1967- 1970) και την τύπωση του συγγράμματος για τα σχολεία του Θεοφύλακτου Παπακωνσταντίνου, «Πολιτική Αγωγή» (1970). Ωστόσο μέχρι και την δικτατορία κυκλοφορούν πολλές εκδοχές της Αγωγής του Πολίτη για την εκπαίδευση, πέρα από το σύγγραμμα της Αγνής Ρουσοπούλου, «Τι πρέπει να γνωρίζει ο Πολίτης» (1954). Η μεταπολίτευση είναι η περίοδος που θα ανανεώσει το περιεχόμενο των εννοιών της Κοινωνικής και Πολιτικής αγωγής στην κατεύθυνση μιας μαρξιστικής επιστημολογίας, μιας ανασυγκρότησης της έννοιας της κοινότητας, μιας νομιμοποίησης της ιδέας της άσκησης της πολιτικής μέσα στα σχολεία και μιας συσχέτισης της δημοκρατίας με την εργατική τάξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα σ' αυτή την κατεύθυνση είναι αυτό της Ρόζας Ιμβριώτη, η οποία μεταφέρει όλες τις μεσοπολεμικές και μεταπολεμικές διενέξεις, για την Αγωγή του Πολίτη, την πολιτική μέσα στο σχολείο, την επιστροφή στη σχολική κοινότητα, την άρνηση της πολιτικής αδιαφορίας, τον συνδικαλισμό μέσα στα σχολεία και την κομματική ζωή.3
Οι αγώνες στην κρίση έδωσαν στην επιστροφή της ιδιότητας του πολίτη σ' όλα τα παιδιά κι αυτό το περιεχόμενο που είναι συγχρόνως αντιφασιστικό αλλά και κοσμοπολίτικο. Ανεξάρτητα αν η πολιτική ακόμα και σήμερα ζητείται να είναι έξω από τα σχολεία, ανεξάρτητα αν μαζί με την Χρυσή Αυγή ζητείται η έξοδος συνολικά της πολιτικής από τα σχολεία, ωστόσο η πολιτική περισσότερο από ποτέ συνδέεται με τα παιδιά πολίτες και τον εκπαιδευτικό πολιτικό. Το σχολείο της κοινότητας, τα δικαιώματα ελευθερίας και χώρου του παιδιού, το τρίπτυχο τάξη – αυλή – κοινότητα, η αντιπαράθεση διοίκησης και παιδαγωγικής και η συνεταιριστική εκπαίδευση, είναι το πλαίσιο αυτών των εννοιών που κάνουν το εκπαιδευτικό κοινωνικό μετασχηματιστή και πολιτικό. Τα πατριωτικά χαρακτηριστικά της ιδιότητας του πολίτη άλλοτε αμφισβητούνται κι άλλοτε χαρίζονται στον εθνικισμό, μα κι άλλοτε παραμένουν αίτημα απελευθέρωσης από τους ιμπεριαλισμούς. Σήμερα το όνομα της παιδείας της αντίστασης το έχει η κριτική παιδαγωγική, η θεσμική παιδαγωγική, η αντί – οιδιπόδεια και η ενάντια στη διοίκηση παιδαγωγική. Σήμερα περισσότερο από ποτέ έχουμε ανάγκη από τα πρωτεία του πολιτικού και της παιδαγωγικής. Έχουμε ανάγκη να μεταβούμε απ' αυτό που εννοήθηκε ως εκσυγχρονισμός στην παιδαγωγική την προηγούμενη δεκαετία σ' αυτό που η παράδοση και οι αγώνες της αριστεράς μας κάνουν να το οικειοποιούμαστε. Τη δουλειά που προσφέραμε χάριν των παιδιών στον εκσυγχρονισμό τώρα να τη κάνουμε δική μας υπόθεση αλλάζοντας το τοπίο ως προς τον εκδημοκρατισμό. Η αντίσταση προϋποθέτει ανάγνωση της ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού και του κυρίαρχου πολιτισμού. Το σήμερα και το τότε είναι το ίδιο αν μιλάμε για τη Ρόζα. [
1 Τη γαλλική γραμμή την παρακολουθεί και η Ρόζα καθώς συμμετέχει στην Διεθνή των Εργατών της Παιδείας (1926), αλλά τελικά στρέφεται πιο πολύ στη γερμανική. Αυτή η παιδαγωγική γραμμή, υστερεί σε σχέση με την γερμανική. Ο Celestin Freinet, είναι ένας από τους παιδαγωγούς αυτής της γαλλικής γραμμής και οι παιδαγωγικές του αρχές, όπως το τυπογραφείο, δοκιμάζονται στα σχολεία της Νέας Ιωνίας από τον Τζάνο Τσαγγιά. Δες την Παιδαγωγική Ομάδα «Το Σκασιαρχείο», www.skαsiarxeio.wordpress.com.
2 Τα βιβλία που μεταφράζονται και συμβάλλουν στον προβληματισμό για την Αγωγή του Πολίτη είναι κυρίως του G. Kerschensteiner και του H.Gaudig. Δες G. Kerschensteiner (1927), Η έννοια της αγωγής του πολίτη, μετάφραση Ε. Σ. Κακούρος, Αθήνα. Επίσης H.Gaudig (1924), Η σύγχρονος διδακτική, μετάφραση Σπ. Μ. Καλλιάφα, Εκδοτικός Οίκος, Δ. και Π. Δημητράκου, Αθήνα. Οι ιδέες τους ενσωματώθηκαν τελικά στο αποκαλούμενο Άουσβιτς της νεωτερικότητας, στον αναδυόμενο φασισμό.
3 Δες Ρόζα Ιμβριώτη (1985), Παιδεία και Κοινωνία, Ελληνικά εκπαιδευτικά προβλήματα, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, σελ. 31, 127, 227 - 238.
*δάσκαλος – μέλος της Παιδαγωγική Ομάδας «Το Σκασιαρχείο»
