Μπάμπης Νούτσος *
Οσοι είναι εξοικειωμένοι με την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης γνωρίζουν πως το (βενιζελικό) Σύνταγμα του 1911 θέσπιζε για πρώτη φορά, από την οπτική του Δημοσίου Δικαίου, την υποχρέωση του Κράτους να παρέχει δωρεάν τη στοιχειώδη υποχρεωτική εκπαίδευση. Θα χρειαστεί, βέβαια, η ψήφιση του (μεταπολιτευτικού) Συντάγματος του 1975, για να επεκταθεί το «δικαίωμα δωρεάν παιδείας» σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες και να απαγορευθεί ταυτόχρονα η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες (άρθρο 16).
Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα η νεο-ελληνική εκδοχή του γνώριμου νεο-φιλελευθερισμού της δεκαετίας του '90 θα αρχίσει μεθοδικά και ποικιλότροπα να αμφισβητεί τη συνταγματική κατοχύρωση της «δωρεάν παιδείας». Κάποιοι ένθερμοι θιασώτες του, θα ζητήσουν την κατάργηση ή την παράκαμψη του σχετικού άρθρου κι όλοι - μαζί τους και οι σοσιαλ-φιλελεύθεροι - θα μιλούν ανοιχτά για την «ανάγκη» να ιδρυθούν «μη κρατικά» πανεπιστήμια.
Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικές παραδοχές στην επιχειρηματολογία και στις «εικονοκλαστικές λύσεις» των νεο-φιλελεύθερων για το σχολείο: α) Η κατάσταση στην εκπαίδευση, υποστηρίζουν, είναι τραγική (π.χ. αβάσταχτες οικογενειακές δαπάνες σε φροντιστήρια και σπουδές στο εξωτερικό, πτώση της στάθμης των σπουδών, απαράδεκτα χαμηλές επιδόσεις των μαθητών, ανεργία των πτυχιούχων κτό). Ποιοι ευθύνονται γι'αυτή τη σύγχρονη «εκπαιδευτική τραγωδία»; Κανείς άλλος παρά μόνο ο «ρυθμιστικός ρόλος του Κράτους και η δήθεν δωρεάν εκπαίδευση». β) Αν, λοιπόν, συνεχίζουν, καταργηθεί το κρατικό μονοπώλιο στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση και ταυτόχρονα η «μαγεία της ελευθερίας» μεταφραστεί εδώ σε δίδακτρα, κουπόνια, ναυλωμένα ή ανάδοχα σχολεία και πάνω απ' όλα σε ιδιωτικά ΑΕΙ, τότε το «αόρατο χέρι της βελτίωσης θα αρχίσει να κινητοποιείται». γ) Γιατί, τελικά, δεν υπάρχει «άγνοια καταναλωτή». Παντού στον κόσμο, «όλοι ξέρουν να ξεχωρίζουν το καλό ίδρυμα από το κακό». Πάλι με τα λόγια ενός «ειδικού» στη λεγόμενη Οικονομική της Εκπαίδευσης: «Μόνο οι τελικοί χρήστες κρίνουν καλά την ποιότητα της παρεχόμενης παιδείας».
Οι πιο οξυδερκείς από τους νεο-φιλελεύθερους δεν υποστηρίζουν βέβαια τον παραμερισμό του Κράτους από τη συνολική εκπαιδευτική πολιτική. Το Κράτος, γι' αυτούς, «πρέπει να επεμβαίνει στα χαμηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης» (κυρίως ως χρηματοδότης), γιατί ακριβώς αυτά τα επίπεδα «συνοδεύονται περισσότερο με εξωτερικότητες [sic], κάτι που δεν αντιλαμβάνεται ο ιδιώτης επενδυτής στην εκπαίδευση».
Είναι ολοφάνερο πως, μ' αυτή την ασαφή έννοια-σκουπιδοτενεκέ «των εξωτερικοτήτων» (εδώ η Οικονομική της Εκπαίδευσης δείχνει ανάγλυφα το ιδεολογικό της πρόσωπο), οι νεο-φιλελεύθεροι υποδηλώνουν την αδήριτη ανάγκη για διατήρηση της λεγόμενης «κοινωνικής συνοχής». Γιατί ξέρουν κι αυτοί πως το (καπιταλιστικό) Κράτος είναι η μόνη πολιτική εγγύηση για την αναπαραγωγή του «δομικού συστήματος της αστικής ηγεμονίας και κυριαρχίας πάνω στις λαϊκές μάζες» ακόμα και στην εποχή που, για τους ίδιους, «χαρακτηρίζεται από οικουμενικότητα».
Από αυτή, λοιπόν, την οπτική, η επίκληση της «μαγείας της ελευθερίας» στο σχολείο, η θρηνητική μονωδία κυρίως για την «πανεπιστημιακή τραγωδία» και ο σωτηριολογικός χαρακτήρας της «αυτόματης αξιολόγησης» επιστρατεύονται λογικά για να δικαιολογηθούν (και φυσικά να δικαιωθούν) οι δύο όψεις της σύστοιχης εκπαιδευτικής πολιτικής: Να συκοφαντηθεί και να αποδυναμωθεί το βασικό «λαϊκό υλικό αίτημα» της «ελεύθερης και δωρεάν δημόσιας εκπαίδευσης» και ταυτόχρονα να νομιμοποιηθεί το κεφάλαιο ως ο άμεσος και χωρίς κρατική διαμεσολάβηση (δηλ. εκτός του πολιτικού αγώνα), μοναδικός ρυθμιστής του γνωστικού και αξιολογικού περιεχομένου, των πρακτικών και της παιδαγωγικής σχέσης στο καπιταλιστικό, ασφαλώς, σχολείο. Γιατί οι περίφημοι «τελικοί χρήστες» της υποσχόμενης ποιοτικής παιδείας είναι μόνον οι σύγχρονες επιχειρήσεις. Όπως δική τους και η «μαγεία της ελευθερίας στην Εκπαίδευση».
Δε χρειάζεται ασφαλώς να προσκομιστούν εδώ τα άφθονα θεωρητικά και εμπειρικά αποδεικτικά δεδομένα. Αρκεί να διαβάσει κανείς τα πολύ πρόσφατα «ερευνητικά συμπεράσματα» του Συνδέσμου Ελληνικών Βιομηχανιών. Πράγματι, για τον ΣΕΒ, οι σύγχρονες επιχειρήσεις «αναζητούν ένα αναβαθμισμένο ανθρώπινο δυναμικό με ευρύτερες ικανότητες, κοινωνικές και προσωπικές, τις οποίες όμως το εκπαιδευτικό σύστημα δεν παρέχει επαρκώς. Χρειάζεται, συνεπώς, «άμεση αναθεώρηση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης». Με βάση, προφανώς, τα κριτήρια του ΣΕΒ.
Ένας από τους λόγους για τους οποίους οι σειρήνες του νεο-φιλελευθερισμού γοητεύουν ακόμα και αριστερούς διανοούμενους βρίσκεται ασφαλώς στην ικανότητά τους να μεταφράζουν το συγκρουσιακό χαρακτήρα της αναπαραγωγής του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας σε ουδέτερη, δηλ. απολιτική διαδικασία ατόμων. Έτσι η ρητορική των νεο-φιλελεύθερων αναδεικνύει μονοσήμαντα μια σύστοιχη ηθικολογίζουσα προσέγγιση της αγοραίας εκπαίδευσης: «Ποιος άραγε φοβάται την άνοδο [sic] της μη κρατικής Εκπαίδευσης; Μήπως αυτός που θα έχανε τη δουλειά του, επειδή δεν είναι αφοσιωμένος στη διδασκαλία του; Μήπως είναι αυτός ο ίδιος που φοβάται και την αξιολόγηση της Εκπαίδευσης;»
Η κριτική τέτοιων ή παρόμοιων ιδεολογημάτων για το σχολείο συνιστά ασφαλώς μια από τις θεωρητικές προϋποθέσεις για τη χάραξη αντίπαλης συνολικής πολιτικής, που θα συναιρούσε μέσα της την υπεράσπιση των «λαϊκών κατακτήσεων» στο σημερινό σχολείο και την προοπτική σύστοιχων βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων αλλαγών του.
* Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
