Του Γιώργου Αγγελόπουλου*
Η χρηματοδότηση των πανεπιστημίων δεν συνιστά επιβράβευση των ερευνητικών και διδακτικών επιτευγμάτων τους, αλλά απροϋπόθετη υποχρέωση της Πολιτείας. Η Πολιτεία οφείλει να εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση αυτή πρωτίστως βάσει των δαπανών λειτουργίας που δηλώνουν τα ίδια τα πανεπιστήμια και δευτερευόντως βάσει ειδικών αναπτυξιακών προτεραιοτήτων.
Αναφορικά με το δεύτερο, η Πολιτεία δύναται να προτεραιοποιήσει την ενίσχυση τομέων που μπορεί να έχουν περιορισμένο ακαδημαϊκό αποτύπωμα, αλλά θεραπεύουν συγκεκριμένες επιτακτικές ανάγκες. Για παράδειγμα οι κίνδυνοι που προκύπτουν από μεταβολές των περιβαλλοντικών συνθηκών μπορεί να επιβάλουν την έκτακτη χρηματοδότηση ακαδημαϊκών μονάδων στα εν λόγω πεδία.
Η όποια επιπλέον χρηματοδοτική ενίσχυση της επιστημονικής πρωτοπορίας στα πανεπιστήμια οφείλει να γίνεται με εργαλεία πέραν της κάλυψης των δαπανών λειτουργίας τους. Ένα τέτοιο εργαλείο είναι το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας που δημιουργήθηκε το 2016 με σκοπό την αξιολόγηση και χρηματοδότηση της ελεύθερης έρευνας.
Τα παραπάνω διατυπώνονται με αφορμή την πρόταση καθορισμού της χρηματοδότησης των πανεπιστημίων που κατέθεσε η Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΘΑΑΕ, τέως ΑΔΙΠ) στην πρόσφατη Σύνοδο των Πρυτάνεων. Η ΕΘΑΑΕ παρουσίασε έναν αλγόριθμο «αντικειμενικών κριτηρίων» που καθορίζουν την κατανομή της ετήσιας χρηματοδότησης στα ΑΕΙ. Βέβαια, η μόνη αντικειμενικότητα των όποιων κριτηρίων έγκειται στο αν εξασφαλίζουν τη συνέπεια έναντι του πολιτικού οράματος που υπαγορεύει τις συγκεκριμένες χρηματοδοτικές επιλογές. Αυτό θα επιδιώξουμε να δείξουμε στη συνέχεια.
Όραμα η συρρίκνωση
Κάθε κατανομή χρηματοδότησης των ΑΕΙ δηλώνει ένα όραμα για την έρευνα και τη διδασκαλία της επιστήμης και των τεχνών. Ανατρέχοντας στις τελευταίες δύο δεκαετίες, το όραμα των υπουργών Α. Διαμαντοπούλου, Κ. Αρβανιτόπουλου και Α. Λοβέρδου συνοψίζονταν στη συρρίκνωση των ΑΕΙ ώστε να πριμοδοτηθούν οι ιδιωτικοί φορείς μεταλυκειακής εκπαίδευσης.
Το όραμα αυτό εκφράστηκε μέσω της τρομακτικής μείωσης της χρηματοδότησης των ΑΕΙ. Βάσει στοιχείων έρευνας του ΙΟΒΕ (2017), η χρηματοδότηση των ΑΕΙ είχε την περίοδο 2010 - 2014 μειωθεί κατά 24%. Σημειωτέον ότι η εν λόγω μείωση ήταν μεγαλύτερη της αντίστοιχης μείωσης που υπήρξε για το σύνολο της εκπαίδευσης (-20%).
Το όραμα επί υπουργίας Α. Μπαλτά και Ν. Φίλη αφορούσε τον περιορισμό της συνεχούς μείωσης της χρηματοδότησης των ΑΕΙ. Το διακύβευμα των Α. Μπαλτά και Ν. Φίλη τοποθετούνταν σε ένα πολιτικό περιβάλλον με πολύ περισσότερους δημοσιονομικούς φραγμούς από αυτό της υπουργίας Γαβρόγλου.
Στην περίπτωση Γαβρόγλου το όραμα εντοπίστηκε στη μεγαλύτερη αύξηση χρηματοδότησης που σημειώθηκε τις τελευταίες δύο δεκαετίες ώστε να εξασφαλιστεί το ερευνητικό και διδακτικό έργο των πανεπιστημίων, να πριμοδοτηθούν τα νέα περιφερειακά πανεπιστήμια που δημιουργήθηκαν από τις συμπράξεις πανεπιστημίων και ΤΕΙ και να ενισχυθούν όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια στην προσπάθεια τους να συμμετάσχουν στα ευρωπαϊκά δίκτυα πανεπιστημίων.
Τονίζουμε ότι η αύξηση αυτή, παρότι εντυπωσιακή, κατόρθωσε να πλησιάσει το επίπεδο χρηματοδότησης των πανεπιστημίων που υπήρχε το 2013. Για να καλύψει τις ανάγκες των πανεπιστημίων, όπως αυτές δηλώνονται στους προϋπολογισμούς που καταθέτουν οι Σύγκλητοι, θα χρειάζονταν ακόμα δύο έτη παρόμοιων ρυθμών αύξησης.
Επισημαίνουμε ότι τα παραπάνω δεν αναφέρονται στους ετήσιους προϋπολογισμούς χρηματοδότησης αλλά στην τελική ετήσια συνολική χρηματοδότηση που έλαβαν τα ΑΕΙ. Ο προϋπολογισμός αφορά προθέσεις, αλλά η τελική χρηματοδότηση παρουσιάζει την πραγματικότητα: αφορά το σύνολο της χρηματοδότησης που πραγματικά διατέθηκε από τον τακτικό προϋπολογισμό, το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων, τους πόρους του ΕΣΠΑ και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων.
Επιπλέον αυτών, πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας μας οι δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, μεγάλο μέρος των οποίων απορροφάται από τα πανεπιστήμια, ξεπέρασαν το 2019 το 1% του ΑΕΠ και υπήρξε την περίοδο 2017 - 2019 πρωτοφανής αύξηση των μεταπτυχιακών και μεταδιδακτορικών υποτροφιών του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών. Η αύξηση αυτή προσέφερε επιπλέον άμεσους και έμμεσους πόρους στα πανεπιστήμια.
Τέλος, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, ο διοικητικός μηχανισμός του υπουργείου Παιδείας κατάφερε να εξασφαλίσει την ορθή εκτέλεση του προϋπολογισμού ώστε να μην χαθούν πόροι για τα πανεπιστήμια. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 2018 εξοφλήθηκε το μεγαλύτερο ποσό του προϋπολογισμού του υπουργείου στην πενταετία 2013 - 2018.
Η δημοσιευμένη πρόταση χρηματοδότησης της ΕΘΑΑΕ, που διαμορφώθηκε βάσει της πρόσφατης νομοθέτησης του υπουργείου Παιδείας (Ν. 4653/2020), υπακούει σε ένα συγκεκριμένο όραμα για την εκπαίδευση και την έρευνα στα πανεπιστήμια. Όραμα πολύ διαφορετικό από όσα εξασφάλισε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ για τα πανεπιστήμια. Τα αποτελέσματα του οράματος με το οποίο συνάδει η πρόταση της ΕΘΑΑΕ είναι απολύτως εμφανή για όσους διαβάζουν πίσω από τις γραμμές των αισθητικά άρτιων παρουσιάσεων πινάκων και σχεδιαγραμμάτων. Είναι ξεκάθαρο ότι η πρόταση χρηματοδότησης της ΕΘΑΑΕ:
α. Θα διαμορφώσει ένα ποσοστό αύξησης της χρηματοδότησης των ΑΕΙ μικρότερο από αυτό που υπήρξε μεταξύ 2018 και 2019.
β. Θα ευνοήσει ελάχιστα πανεπιστήμια υποβαθμίζοντας όλα τα υπόλοιπα (περιφερειακά και μη περιφερειακά).
γ. Θα ευνοήσει τα πανεπιστήμια με περισσότερα τμήματα θετικών επιστημών.
δ. Καθηλώνει ένα status quo στα πανεπιστημιακά πράγματα χωρίς να δίνει προοπτικές ανάπτυξης, καινοτομίας και πρωτοπορίας.
Κριτήρια χρηματοδότησης
Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένα μόνο στοιχεία που ξεκαθαρίζουν το πολιτικό όραμα πίσω από τους «αντικειμενικούς δείκτες» του αλγόριθμου χρηματοδότησης της ΕΘΑΑΕ. Η πρόταση ποσοτικοποιεί σωρεία ποιοτικών κρίσεων που απλώς δεν εξηγούνται, αλλά προβάλλονται ως γενικές αλήθειες και διατυπώνονται ως κριτήρια διαμόρφωσης του αλγόριθμου χρηματοδότησης.
Με ποιον τρόπο έχουν οριστεί οι 8 συντελεστές «εργαστηριακότητας» (στην κλίμακα 1 - 4) της χρηματοδότησης; Υπήρξε κάποια μελέτη όπου τα τμήματα των αντίστοιχων κλάδων δήλωσαν τις ανάγκες τους; Γιατί να μην αθροίζονται οι υποψήφιοι διδάκτορες στους αριθμούς των φοιτητών ενός τμήματος που συνιστά κριτήριο χρηματοδότησης;
Το επιχείρημα ότι αυτοί «υποστηρίζονται σε μεγάλο βαθμό από ερευνητικά προγράμματα» δεν ισχύει εξίσου για όλα τα τμήματα. Εκτός αν τα τμήματα των Φιλοσοφικών Σχολών, των Σχολών Κοινωνικών, Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών, των Παιδαγωγικών Σχολών, των Σχολών Καλών Τεχνών και των Θεολογικών Σχολών δεν είναι εξίσου σημαντικά...
Ποιο είναι το πολιτικό όραμα που ορίζει ότι το κριτήριο της «γεωγραφικής διασποράς» προσμετρείται μόνο 5% ως συντελεστής βαρύτητας; Με ποια κριτήρια αποφασίστηκε αυτή η βαρύτητα; Είναι σοβαρό κριτήριο χρηματοδότησης η «διασπορά των τμημάτων του ΑΕΙ σε διαφορετικές πόλεις της Ελλάδας ανάγοντάς την σε ποσοστό επί του συνόλου των ΑΕΙ»;
Ίδιες είναι οι ανάγκες θέρμανσης ενός πανεπιστημιακού κτηριακού συγκροτήματος στη Ρόδο, στα Χανιά, στη Φλώρινα και την Αλεξανδρούπολη; Ίδιες είναι οι ανάγκες κάλυψης των μετακινήσεων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και σε ένα πανεπιστήμιο του κέντρου; Είναι σοβαρό κριτήριο για την αξιολόγηση της έρευνας ο αριθμός των δημοσιεύσεων χωρίς να εκτιμάται με κανέναν τρόπο η ποιότητα τους;
Γιατί επιλέχθηκε το Scopus ως σημείο διαμόρφωσης κριτηρίου χρηματοδότησης; Μήπως μας διαφεύγουν όλες οι κριτικές που αποδεικνύουν το μεροληπτικό χαρακτήρα του Scopus ως προς τις επιστημονικές δημοσιεύσεις που γίνονται σε άλλες γλώσσες πέραν της αγγλικής;
Μήπως μας διαφεύγουν όλες οι κριτικές που αποδεικνύουν ότι το Scopus δεν καλύπτει εξίσου όλα τα γνωστικά αντικείμενα; Γιατί να υπολογίζονται στα κριτήρια χρηματοδότησης μόνο οι δημοσιεύσεις της προηγούμενης πενταετίας; Δεν γνωρίζουμε την αυστηρή κριτική που έχει διεθνώς γίνει αναφορικά με τη χρήση του εν λόγω κριτηρίου; Νοούμε ως επιστημονική πρωτοπορία μόνο ότι ετησίως ποσοτικοποιείται ή ότι προκαλεί υπερβάσεις των επιστημολογικών παραδειγμάτων;
Σαν να μην κατοικούν στη Γη
Το πιο σημαντικό πρόβλημα όμως δεν είναι το πολιτικό όραμα στο οποίο υπακούει η πρόταση χρηματοδότησης που προτείνει η ΕΘΑΑΕ. Το πιο σημαντικό είναι το όραμα αυτό διατυπώνεται με άψογους τεχνοκρατικούς όρους κάπου «αλλού», εκτός του πλανήτη Γη εν έτει 2020. Σαν να μην βιώνουμε συνθήκες πανδημίας που προκαλούν τεκτονικές αλλαγές στα πανεπιστήμια όλου του κόσμου και θέτουν επιτακτικές προκλήσεις για την ακαδημαϊκή κοινότητα.
Ποιο είναι το σχέδιο χρηματοδότησης για να βελτιωθούν οι υποδομές των πανεπιστημίων εξασφαλίζοντας τη διά ζώσης διδασκαλία και έρευνα σε ασφαλείς συνθήκες; Στα σοβαρά θεωρούμε ότι η παρεχόμενη διαδικτυακή μάθηση (δεν αναφερόμαστε σε «εξ αποστάσεως διδασκαλία», αυτό είναι κάτι άλλο) καλύπτει τις ανάγκες εκπαίδευσης του μελλοντικού επιστημονικού προσωπικού της χώρας μας; Ποιο είναι το όραμα χρηματοδότησης των κλάδων που πρωτοστατούν κατά της πανδημίας και των συνεπειών της;
Δεν εντοπίζουμε την προσοχή μας μόνο στα προγράμματα πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας και επιδημιολογίας - λοιμωξιολογίας, που λογικά θα έπρεπε να έχουν ήδη ποικιλοτρόπως και γενναιόδωρα ενισχυθεί. Αναφερόμαστε στο σύνολο της ακαδημαϊκής κοινότητας, που μπορεί να συνεισφέρει στην πρόληψη και στην αντιμετώπιση των συνεπειών της πανδημίας, καθώς και στις πολιτικές που θα μας διαφυλάξουν από μελλοντικές πανδημίες.
Θεωρεί το υπουργείο ότι αρκούν οι ελάχιστοι πόροι που θα διατεθούν γι’ αυτόν τον σκοπό από τα πρόσφατα προκηρυγμένα σχετικά ερευνητικά προγράμματα του ΕΛΙΔΕΚ; Επισημαίνουμε ότι στις 21 Ιουλίου ο Ισπανός πρωθυπουργός προσδιόρισε την Εκπαίδευση ως έναν από τους τρεις άξονες που θα χρηματοδοτηθούν από τα 140 δισ. ευρώ βοήθειας αντιμετώπισης της πανδημίας που λαμβάνει η χώρα του από την Ε.Ε. Ένα τέτοιο πολιτικό όραμα για τα πανεπιστήμια της χώρας μας θα περιμένει την επόμενη κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ για να το υλοποιήσει...
* Ο Γ. Αγγελόπουλος διδάσκει στο ΑΠΘ
